Dwory i Pałace Wielkopolski

Obszar województwa wielkopolskiego pokrywa się w znacznej mierze z regionem historycznym, etnograficznym oraz gospodarczym – Wielkopolską. Dawna Polonia Maior, czyli Wielka Polska, położona jest na Pojezierzu Wielkopolskim (na północy) i na Nizinie Południowowielkopolskiej.

Na terenie województwa wielkopolskiego wpisane do rejestru są według danych bazy NID 7153 obiekty nieruchome, co stanowi 10,103% w skali kraju. Jest 8 Pomników Historii obej- 31 2. III. mujących 46 obiektów, w tym 1 archeologiczny. Na Liście światowego dziedzictwa UNESCO nie ma żadnego obiektu. W marcu 2017 r. 8. Pomnikiem Historii został układ urbanistyczny miasta Rydzyny

Specyfika historyczno-kulturowa województwa wielkopolskiego, jego wielkość, wysoka liczba i różnorodność obiektów objętych ochroną prawną stwarzały w trakcie prac weryfikacyjnych określone trudności. Region cechuje wysokie nasycenie (pod względem zasobności jest drugi w kraju) zabytkowymi obiektami nieruchomymi różnego typu. Wielkopolska to również region o największym zagęszczeniu rezydencji i folwarków w Polsce.

Jedną z najbardziej licznych grup obiektów w Wielkopolsce są rezydencje (790 obiektów, co stanowi znaczącą liczbę procentową w skali kraju, bo aż 16,30%). Rezydencjom towarzyszyły parki i ogrody (1039; 13,95% zasobu krajowego). W wielu przypadkach po zespołach pałacowo-dworsko-parkowych pozostały tylko parki i ogrody, wielokrotnie jako jedyna większa zieleń wśród zabudowy wsi oraz w układzie pól uprawnych. Przy rezydencjach i parkach powstawała zabudowa folwarczna.

Zespoły pałacowo-parkowe i dworsko-parkowe są charakterystyczną cechą województwa wielkopolskiego. Najwięcej rezydencji o różnej formie usytuowana jest w powiatach gnieźnieńskim, gostyńskim, kościańskim oraz poznańskim. Duże ich nasycenie występuje również w powiatach rawickim, szamotulskim, średzkim i śremskim. Najmniej wpisanych do rejestru zabytków takich obiektów spotyka się w powiatach chodzieskim (7), złotowskim (7) i pilskim (5). Obszar ten przez długi czas znajdował się poza granicami regionu i jako peryferyjny charakteryzował się słabymi warunkami glebowymi. Niewiele tego typu obiektów znajduje się również w powiecie ostrowskim (7), obszarze w znacznej mierze zalesionym i z rozległymi posiadłościami Radziwiłłów w Antoninie oraz Bagateli. Wśród najlepszych realizacji rezydencjonalnych należy wymienić Czerniejewo, Dłoń, Kórnik, Lewków, Pawłowice, Racot, Rogalin, Turew i Zakrzewo (pow. gnieźnieński). Prezentują one przeróżne style, a wielkość rezydencji odzwierciedla zamożność właściciela. Nie dla wszystkich obiektów czas okazał się łaskawy, część z nich uległa zniszczeniu, część powróciła do spadkobierców byłych właścicieli, a część pozostaje w opuszczeniu nieużytkowana, nawet gdy posiada użytkownika bądź właściciela. Pałacom i dworom towarzyszyły parki w zdecydowanej większości o formie krajobrazowej. Parki o formie komponowanej są nieliczne w regionie – to park francuski (w części) w Rogalinie, w Posadowie z ponad 200-letnimi cisami czy też barokowe założenie (w znacznej mierze zniszczone) w Łomnicy w powiecie nowotomyskim. Część parków i ogrodów powstałych w XVII i XVIII w. była przekształcana w formę krajobrazową w XIX i XX w. Zdecydowana większość to parki nieduże, od kilku do kilkunastu hektarów, które stanowiły oprawę wiejskich siedzib ziemiańskich. Największym parkiem w województwie jest park w Gołuchowie o powierzchni 162 ha wraz z częścią leśną. Ponad 50,0 ha zajmuje krajobrazowy park w Wąsowie (gm. Kuślin, pow. nowotomyski), stanowiący oprawę barokowego pałacu Sczanieckich oraz neogotyckiego zamku Hardtów. Obok usytuowano zespół imponujących zabudowań folwarcznych zbudowanych z cegły i z kamienia oraz kolonię mieszkalną dla robotników folwarcznych. Bezcenną wartość prezentują parki miasta Poznania oraz zieleń tzw. Ringu. Zdecydowana większość zabudowań folwarcznych powstała wraz z rozwojem gospodarstw, wprowadzeniem upraw przemysłowych ziemniaka, buraka cukrowego oraz nowych ras i metod hodowli. Zabudowa objęta ochroną powstała po połowie XIX w. (w przewadze w ostatniej ćwierci) oraz w pierwszych dziesięcioleciach XX w. Zastąpiła ona w dużej mierze często nietrwałą zabudowę drewnianą. Najwięcej imponujących zespołów usytuowanych jest w powiatach gostyńskim, kościańskim, poznańskim i rawickim.

W województwie ochroną objętych jest 776 obiektów rezydencjonalnych. Najwięcej z nich usytuowanych jest w powiatach konińskim, kościańskim, leszczyńskim, pilskim, wągrowieckim i wrzesińskim. 86,98% znajduje się w stanie dobrym (bądź względnie dobrym), 11 obiektów nie istnieje, a nadal figuruje w rejestrze. 88 obiektów (11,34%) jest zagrożonych. Rozmieszczone są one dość równomiernie w województwie.