Pałac w Gaju Małym

Pałac o skomplikowanym planie, łączący wiele brył architektonicznych, stanowiący malowniczą i romantyczną z ducha, a eklektyczną stylowo całość. Zbudowany w 1803 roku dworek generała Filipa Raczyńskiego połączony został w latach 1861-1863 potężną wieżą bramną z wystawionym w 1845 roku głównym pałacem, wzniesionym przez Atanazego Raczyńskiego. W latach sześćdziesiątych powstał też budynek galerii, który pomieścił portrety rodzinne. Elementy neośredniowieczne, neobarokowe oraz antykizujące miały sugerować „odwieczność” siedziby rycerskiej i szlacheckiej oraz świadczyć o starożytności rodu jej właścicieli.

Gaj Mały był pierwotnie własnością Szamotulskich. Później wielokrotnie zmieniał właścicieli, by od drugiej połowy XVIII wieku pozostawać, aż do drugiej wojny światowej, w rękach Raczyńskich. Od 1845 roku stał się siedzibą ordynacji obrzyckiej powołanej do życia w 1825 roku przez Atanazego Raczyńskiego, brata Edwarda Raczyńskiego z Rogalina. Atanazy Raczyński, wielki znawca sztuki, szczególnie portugalskiej – był ambasadorem Prus w Portugalii – hiszpańskiej, a także niemieckiej, autor wielu prac naukowych z tej dziedziny, był również wielkim mecenasem i kolekcjonerem. Swoją wielką kolekcję malarstwa planował umieścić w zaprojektowanym specjalnie na ten cel budynku na tyłach Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu. W oczekiwaniu na jego wybudowanie kolekcja była wystawiona w Berlinie. Po różnych perypetiach kolekcja znalazła się w Muzeum Wielkopolskim, obecnym Muzeum Narodowym w Poznaniu, gdzie jest podstawą galerii malarstwa obcego. Hr. Atanazy Raczyński, w młodości patriota i dzielny żołnierz w kampaniach napoleońskich, później oddał się całkowicie w służbę Prus. Całkiem poróżniony ze swym bratem Edwardem dał początek niemieckiej linii Raczyńskich. Mając bezdzietnego syna Karola, drugiego ordynata na Obrzycku, doprowadził do dziedziczenia swych wielkich dóbr przez dalekiego krewnego ze zniemczonej linii Raczyńskich, Zygmunta Edwarda, który stał się trzecim ordynatem na Obrzycku. Czwartym i ostatnim ordynatem na Obrzycku był syn Zygmunta Edwarda hr. Zygmunt Emeryk Raczyński. Wysiłki Atanazego, by po bezdzietnej śmierci jego syna Karola nic nie dostało się Raczyńskim z Rogalina, potomkom jego rodzonego brata, zostały więc uwieńczone powodzeniem.

W 1939 roku właścicielem Gaju Małego był Niemiec, ordynat hr. Zygmunt Emeryk Raczyński. Majątki ordynacji obrzyckiej, której siedzibą był Gaj Mały, w 1926 roku liczyły 5323 hektary i miały gorzelnię.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2002.
Zdjęcie: Piotr Libicki, lata 90-te XX w.