Pałac Arcugowo

Pierwsza wzmianka o wsi Arcugowo pochodzi z 1251 r. - jest to data przywileju nadanego przez księcia Przmysława I. W 1287 r. książę Przemysław II potwierdził zamianę Arcugowa, której dokonał Bogusław, podkomorzy poznański, na Januszkowo, które należało do klasztoru w Trzemesznie. Arcugowo od dawna było zwolnione od wszelkich danin i powinności.

W 1326 arcybiskup gnieźnieński Janisław i opat trzemeszeński Wojsław zawarli układ na podstawie którego Arcugowo przeszło w zamian za Kwieciszewo na własność klasztoru trzemeszeńskiego.

W 1368 r. Arcugowo wymienia się w przywilejach nadanych klasztorowi przez króla Władysława Jagiełłę.

W 1386 r. Arcugowo należało jeszcze do dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego.

W aktach Archidiecezji gnieźnieńskiej i klasztornych wiadomości o Arcugowie urywają się na XIV w. Dlatego też nie wiadomo, kiedy majątek powrócił do kapituły gnieźnieńskiej. Wiadomo natomiast, że było w jej posiadaniu na pewno do końca XVII w. kiedy nastąpiła konfiskata majątków kościelnych przez rząd pruski.

Brakuje przekazów, które mogłyby ukazać zabudowę wsi z tego okresu. Durczykiewicz podaje, że w Arcugowie istniał kiedyś dwór, który potocznie nazywano „arcybiskupim”. Został on jednak przebudowany na oficynę, w momencie wybudowania nowego pałacu. W XX w. oficynę rozebrano.

Jak już wcześniej wspomniano, po konfiskacie majątków kościelnych w 1796 r., majątki arcybiskupie, które wchodziły w skład tzw. „klucza gnieźnieńskiego”, czyli m.in. Arcugowo i Odrowąż, zostały przejęte przez rząd pruski a następnie sprzedane rodzinie von Tschammer.

W większości źródeł internetowych jako datę zakupienia majątku przez rodzinę Rożnowskich podaje się 1815 r., jednak Maria Strzałko w swoim opracowaniu podaję rok 1803.

W 1815 r. majątek kupił Michał Rożnowski, herbu Nowina, poseł na sejm Czteroletni. W tym samym roku wybudował on nowy dwór. Był to budynek niewielki, zbudowany na rzucie prostokąta, parterowy, niepodpiwniczony. Pierwsza rozbudowa obiektu nastąpiła w 1848 r. za sprawą Dezyderego Rożnowskiego, który był ostatnim właścicielem majątku z tego rodu. Dobudował on południowe skrzydło.

W 1866 r. wystawiono figurę Najświętszej Marii Panny przy głównej bramie wjazdowej do parku, ufundowana przez Emilię z Przyłuskich Rożnowską w rocznicę śmierci jej stryja – arcybiskupa Leona Przyłuskiego.

W tym samym roku majątek nabył Romuald Rzewuski, herbu Krzywda, doktor filozofii i radca Ziemstwa Kredytowego, który posiadał rozległe dobra na wschodzie Polski. Nowy właściciel dokonał kolejnej przebudowy obiektu rezydencjalnego. Skromny do tej pory dwór Rożnowskich zyskał kształt romantycznej siedziby wiejskiej o cechach neogotyckich. Zbudowane zostaje północne skrzydło pałacu z ośmioboczną wieżą. Powstaje również parterowy pawilon ogrodu zimowego. Nadbudowano także środkową część budynku. W pałacu zainstalowano wodociąg, ogrzewanie parkowe i światło elektryczne. Cała bryła pałacu uzyskała jednolitą dekorację architektoniczną. Na elewacji ogrodowej umieszczono herb Krzywda-Rzewuskich. W latach 1910-11 wzniesiono jeszcze niewielki aneks przylegający do pałacu od strony południowej, w którym urządzono łazienki oraz budynek kaplicy, który został połączony z pałacem, balkonem. W Katalogu Zabytków Sztuki można jednak odnaleźć informację, iż kaplicę wzniesiono ok. 1848 r. (w tym samym czasie co południowe skrzydło).

Ostatnim przedwojennym właścicielem pałacu był Wacław Rzewuski, który przejął dobra po swoim ojcu w 1921 r. Nie wprowadził on już żadnych zmian w budynku. Majątek był w tym czasie mocno zadłużony. Planowano jego sprzedaż, aby spłacić wierzycieli. W czasie okupacji majątek pozostawał nadal w rękach Rzewuskiego, który podpisał tzw. Volkslistę. Po wyzwoleniu Wacław Rzewuski został internowany przez władze radzieckie i został wysłany do obozu, skąd uciekł do Austrii i tam po jakimś czasie zmarł.

Po zakończeniu II wojny światowej pałac przejął Państwowy Fundusz Ziemi. W budynku zamieszkało kilka rodzin parcelantów, którzy w krótkim czasie doprowadzili pałac do bardzo złego stanu technicznego. W 1962 r. Wydział Budownictwa i Architektury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gnieźnie wydał decyzję o rozbiórce pałacu. Jednak na skutek interwencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, decyzję wycofano. Pałac został przeznaczony na cele socjalne Wojewódzkiego Zjednoczenia PGR. Później bezpośrednim użytkownikiem był Zakład Usług Turystycznych i Łowieckich Kombinatu PGR Żydowo.

Pałac jest obecnie własnością prywatną.

• Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 2017
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XV cz.1
• Ewidencja parkowa, na podstawie: dokumentacji historyczno-architektonicznej opracowanej przez Marię Strzałko w pracowni dokumentacji naukowo-historycznej PKZ w Poznaniu

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

Zdjęcia historyczne: 

• Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 2017, POLONA, domena publiczna
• Maciej Awzan, ewidencja parkowa, 1981 r., www.zabytek.pl

Zdjęcia Współczesne: 

• Stanisław Babicz, 2021 r. (udostępniono za zgodą autora)
• Arkadiusz Leśniewski, 2022, Arecki Photo Video (udostępniono za zgodą autora)