Pałac Lewków

Lewków wzmiankowany jest co najmniej od 1413 roku. W XVII i XVIII w. był własnością Koźmińskich, z których Adam, kasztelan rogoziński, wystawił tu obszerny drewniany dwór. Wówczas stał tu jeszcze „zameczek na kopcu”, piętrowy, obronny, otoczony wodą. Później Lewków znajdował się kolejno w rękach Sokolnickich, Gorzeńskich i Krzyżanowskich.

Od 1766 r. majątek znajdował się w rękach rodziny Lipskich herbu Grabie, m.in. Wojciecha Lipskiego (od 1786?), członka pruskiej Izby panów, generała adjutanta króla Stanisława Augusta. To on wraz z żoną Salomeą Lipską z.d. Objezierską wybudowali w 1791 r. pałac w Lewkowie, w miejsce wcześniejszego drewnianego dworu.

Pałac został wzniesiony w stylu klasycystycznym i był wzorowany na najwybitniejszej realizacji architektury rezydencjalnej tego okresu – pałacu w Siernikach (1786-1788) Katarzyny Radolińskiej, zaprojektowanym przez wybitnego architekta Johanna Christina Kamsetzera. Wnętrza rezydencji, zostały ukończone przed 1800 r. i otrzymały bogaty wystrój sztukatorski, a w części pomieszczeń wykonano polichromie, których autorstwo przypisywane jest Antoniemu Smuglewiczowi.

Krótko potem (w latach 1792-1795) Wojciech Lipski dobudował dwie analogiczne oficyny przypałacowe – wschodnią i zachodnią oraz dwa budynki gospodarcze. Równocześnie z pałacem powstał także park krajobrazowy.

Potem właścicielami Lewkowa byli kolejno: Michał Lipski zmarły w 1813 roku w więzieniu rosyjskim w Kaliszu; jego syn Wojciech Lipski (1805-1855), major w powstaniu 1831 roku odznaczony krzyżem Virtuti Militari, więzień pruski, współtwórca Towarzystwa Pomocy Naukowej, poseł do sejmu prowincjonalnego, spiskowiec w 1846 roku ponownie więziony, powstaniec 1848 roku, poseł do pruskiego sejmu, filantrop i fundator stypendiów dla ubogiej młodzieży; jego syn Józef Lipski (ur. 1827) i syn Józefa Antoni Jan Wojciech (1860-1930), członek pruskiej Izby Panów, który odmówił przyjęcia tytułu hrabiowskiego z rąk zaborców, powstaniec wielkopolski, starosta ostrowski, a po 1918 roku pierwszy polski starosta w Wielkopolsce. W roku 1928 Antoni Jan Wojciech Lipski podejmował w Lewkowie prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Jego synami byli: Jan (1892-1943), działacz gospodarczy, po ojcu właściciel Lewkowa, prezes Wielkopolskiego Związku Ziemian, więzień gestapo i obozu koncentracyjnego w Oranienburgu-Sachsenhausen, po którego opuszczeniu wkrótce zmarł, oraz Józef (1894-1958), dyplomata, ambasador RP w Berlinie od 1934 do 1939 roku. Po wydostaniu się z Berlina we wrześniu 1939 roku wziął udział w kampanii francuskiej 1940 roku, gdzie zdobył francuskie odznaczenie wojenne Croix de Guerre. Potem walczył w II Korpusie we Włoszech.

W roku 1939 Lewków był własnością Jana Lipskiego. Majątek w 1926 roku liczył 1117 hektarów i miał gorzelnię.

W czasie II wojny światowej pałac był pod zarządem Niemców. Po 1945 roku majątek przeszedł na własność Skarbu Państwa i znalazł się pod zarządem Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. Od 1970 roku pałac i zabudowania gospodarcze stanowiły własność PGR w Lewkowie. Obecnie pałac został wyremontowany i jest siedzibą Muzeum.

Salomea Lipska z. d. Objezierska (1749-1827)

W tradycji rodzinnej zwana była „łowczynią”. Pochodziła ze szlachty wielkopolskiej h. Nałęcz znanej od XVI w. Po śmierci męża, Wojciecha Lipskiego, w 1810 r. była posesorką Lewkowa, Kwiatkowa, Majkowa i innych majątków. Rozpoczęła budowę kościoła w Lewkowie. Po zgonie syna Michała i ponownym zamążpójściu synowej, wychowywała wnuki – Wojciecha i Katarzynę. Opisywana jest jako energiczna i władcza. W ostatnich latach swego życia zdziecinniała. Nie potrafiła zapobiec ogołoceniu pałacu w Lewkowie z kosztowności i sreber rodzinnych przez córki, Józefę Zakrzewską i Teklę Stawską. Pochowana została w Lewkowie, w krypcie pod kościołem.

Stanisława Lipska z. d. Grodzicka (1808-1895)

Żona Wojciecha Lipskiego. Ze swoim przyszłym mężem poznała się na balu karnawałowym w Pleszewie w 1825 r. Wydano ją za mąż, choć miała 16 lat i wbrew jej woli. Jednak małżeństwo okazało się być udane. Dnia 30 IX 1830 r. mąż przepisał jej Majków k. Kalisza, jednak rodzinna tradycja mówi, że zapis dotyczył Lewkowa. Miało chodzić o zabezpieczenie się przed ewentualną konfiskatą majątku przez Prusaków w odwecie za udział Wojciecha Lipskiego w powstaniu. Stanisława po zakończonym powstaniu sprzeciwiła się mężowi w sprawie sprzedaży Lewkowa i udania się na emigrację do Monachium. Pilnowała gospodarstwa. Opisywana jako władcza, została „panią” w Lewkowie nawet po przejęciu majątku i ożenku syna Józefa. Od 1890 r. mieszkała w Górznie, ale została pochowana w Lewkowie.

Zofia Franciszka Maria Lipsa z. d. Lippe-Lipska (1855-1916)

Pochodziła z linii inflanckiej Lipskich z Marienhauzu. Jej małżonkiem został Wojciech Antoni Lipski. Swojego przyszłego męża poznała we Florencji, zwiedzając z matką Włochy. Była od niego o 5 lat starsza, a oświadczyny przyjęła dopiero za drugim razem. Liczyła, że mąć przeniesie się na Inflanty, ale ten zrzekł się Marienhauzu na rzecz jej siostrzeńców. Bez entuzjazmu przeniosła się do Lewkowa. Była typem kresowej, samodzielnej, władczej kobiety. Nie lubiła Poznańskiego, czuła się tu jak na zesłaniu, dusiła się, tęskniła za przestrzenią. Poznaniacy jej nie lubili, nie rozumieli jej, opowiadali o jej twardym charakterze, nawet despotyzmie. Jednak jej małżeństwo było udane. Zofia była bardzo pracowita i gospodarna, w dużej mierze wyręczała męża w prowadzeniu majątku. Odnowiła pałac, uzupełniła drzewostan w parku. Zajmowała się pszczelarstwem, zbudowała oranżerie i szklarnie. Znana była z dobrej i sytej kuchni. W Lewkowie założyła ochronkę dla dzieci wiejskich, sklep, szpitalik i bibliotekę dla ludu, zajęła się kształceniem moralnym i praktycznym dziewcząt. Sama była wykształcona, znała aż 5 języków, była oczytana, interesowała się nowymi prądami kulturalnymi. Była pobożna. W Lewkowie odnowiła prezbiterium w kościele. Sama namalowała obraz Serca Jezusowego. Wspierała sierociniec w Ostrowie.

Jan Józef Lipski (1892-1943)

Po wybuchu I wojny światowej został wyreklamowany z wojska z powodu zarządzania majątkami ziemskimi. W tym czasie administrował Górznem i Czachorami. Potem zarządzał Lewkowem, również w imieniu brata Józefa, który był współwłaścicielem majątku. Podczas powstania wielkopolskiego dowodził kompanią Straży Obywatelskiej. Należał do głównych udziałowców spółki Leona Czarlińskiego w Ostrowie, utworzonej w 1918 r., która posiadała fabrykę maszyn rolniczych. Był wiceprezesem rady nadzorczej Banku Ziemstwa i prezesem rady Banku Kwielicki-Potocki w Poznaniu. Był członkiem zarządu Wielkopolskiej Izby Rolniczej, prezesem Związku Hodowców Konia Szlachetnego w Poznaniu. Bardzo czynny w Wielkopolskim Związku Ziemian. Należał do zarządu Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich w Polsce. Był sędzią pokoju w Ostrowie. Zaangażował się w działalność BBWR, pełnił funkcję prezesa rady powiatowej. W 1935 r. został wybrany na elektora do Senatu. We wrześniu 1939 r., choć przeciwny nakazanej przez władze ewakuacji, wyjechał z rodziną z Lewkowa. Konnym transportem dotarł do Milanowa (Lubelszczyzna), gdzie majątek miał brat jego żony. Wrócił, obawiając się, że Milanów znajdzie się pod okupacją radziecką. W listopadzie 1939 r. został aresztowany przez Gestapo. Podobno na specjalne żądanie samego Hitlera, jako brat ambasadora Józefa. Majątek i pałac w Lewkowie zostały zajęte przez Niemców. Był więziony w Berlinie i obozie koncentracyjnym. W 1940 r. w stanie agonalnym został przewieziony do szpitala psychiatrycznego w Babelsbergu (Poczdam), następnie do szpitala w Ostrowie. W 1942 r. został zabrany ze szpitala i wysiedlony z rodziną do GG. Przebywał pod nadzorem Gestapo w Gołębiówce (majątkiem administrował kuzyn Andrzej Lipski z Górzna). W 1943 r. Niemcy zgodzili się, aby przeniósł się do Warszawy w celu leczenia (mieszkał u bratowej żony). Został pochowany w Wilanowie. W 1964 r. jego szczątki przeniesiono do Sopotu, gdzie mieszkała żona – Antonina zd. hr. Żołtowska. W 1945 r. po wyparciu Niemców wróciła z dziećmi do Lewkowa. Zamieszkała w oficynie, bo pałac po pobycie w nim żołnierzy radzieckich nie nadawał się na lokum.

• Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 2017
• Jerzy Pietrzak, Agnieszka Gibasiewicz, Dziedzice, Dwory, Pałace. Właściciele dóbr rycerskich w powiecie ostrowskim wielkopolskim 1795-1945, Ostrów Wielkopolski 2020
• Agnieszka Łuszczak, Polscy ziemianie. Szkice o losach i dziedzictwie, 2021
• Jan Skuratowicz, Dwory i Pałace Wielkopolski, 2020
• Piotr Libicki, Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2002
• Beata Matusiak, Karta Biała, 1987, www.zabytek.pl
• Broszura: Szlak zamków, pałaców i dworów w Wielkopolsce, dostęp online

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Zdjęcia historyczne: POLONA i NAC, domeny publiczne
• Współczesne: profil Poznawanie Przez Zwiedzanie (udostępniono za zgodą autora)