Zamek w Gołuchowie

Wielki smak artystyczny, doskonałe wykształcenie i ogromna kultura fundatorki zamku w jego dzisiejszym kształcie – Izabelli z książąt Czartoryskich hrabiny Działyńskiej (1830-1899) – stworzyły z tej wielokrotnie przebudowywanej rezydencji jeden z najpiękniejszych zabytków architektury świeckiej w Polsce. Podejmując decyzję odbudowy mocno zniszczonego dawnego zamku Leszczyńskich, uległa tylko częściowo presji gustów swej epoki, epoki, która nie stworzywszy własnego stylu, lubowała się w romantycznym przetwarzaniu stylów dawnych. Izabella Działyńska zachowała maksimum tego, co dało się zachować z ruiny dawnego zamku, a przez ujednolicenie dekoracji, wysokie kominy i wysokie dachy nadała charakter renesansu francuskiego, nie zacierając tego, co zostało z renesansu polskiego, przede wszystkim krużgankowego dziedzińca. Około 1560 roku Rafał Leszczyński wystawił tu dwór obronny na rzucie prostokąta z czterema basztami w narożach. Kondygnacja piwnic tego dworu to wyższa część dzisiejszego dziedzińca z trzema stojącymi do dziś ośmiobocznymi wieżami. Z wieży przy czwartym narożniku pozostała jedynie część dolna stanowiąca obecnie taras widokowy – rodzaj belwederu. Dwór obronny Rafała Leszczyńskiego został zamieniony na początku XVII wieku przez kanclerza koronnego Wacława Leszczyńskiego w okazały zamek-pałac, przez dobudowanie do dawnego dworu trzech następnych skrzydeł. W ten sposób nową siedzibę utworzyły cztery skrzydła zamykające wewnętrzny dziedziniec arkadowy. W ciągu następnych dwóch wieków najbardziej ucierpiało to skrzydło, które było najstarsze, to znaczy dawny dwór obronny. Izabella Działyńska, podejmując decyzję o odbudowie zamku, postanowiła nie odbudowywać tej części powyżej piwnic i w ten sposób otworzyła bajkowy widok na arkadowy dziedziniec.

To był niezwykle udany kompromis z romantycznymi gustami epoki: istniejącej ruinie polskiego zamku renesansowego nadać charakter romantycznego zamku z bajki. Przebudowa dokonana została w latach 1872-1885 według projektów słynnego wówczas francuskiego architekta i konserwatora zabytków Viollet-le-Duca, przy współpracy Francuza Maurycego Ouradou i popularnego w Wielkopolsce architekta Zygmunta Gorgolewskiego. Przy przebudowie wmontowano sprowadzone z Francji i Włoch, oraz w pewnej ilości również kopiowane na miejscu, kominki, obramienia okien, mozaiki, w tym bardzo piękną mozaikę krużganku pierwszego piętra z XIV wieku, przedstawiającą jelenie, przywiezioną z katedry w Sienie, oraz medalion ze starożytną mozaiką z Neapolu z IV wieku, przedstawiającą boginię Romę.

Z niezwykłą osobistą skromnością fundatorka podkreślała na każdym miejscu wielkość dawnych twórców Gołuchowa, królewskiego rodu Leszczyńskich, umieszczając w wielu miejscach literę L oraz ich herb Wieniawę. Zamek od strony dziedzińca jednopiętrowy, od zewnątrz – z powodu różnicy poziomu terenu – wyższy o dwie kondygnacje piwnic.

W pięknym angielskim parku, największym w Wielkopolsce, liczącym 162 hektary, zaprojektowanym przez Adama Kubaszewskiego po obu brzegach rzeczki Ciemnej, znajduje się tak zwana oficyna, która stała się rezydencją właścicieli, w momencie gdy odremontowany zamek przeznaczyli na dostępne dla wszystkich muzeum. Zamieszkali więc w okazałym domu mieszkalnym, nierównie jednak od zamku skromniejszym, przebudowanym z dawnej gorzelni. Również w parku znajduje się neorenesansowe mauzoleum, w którym spoczywa fundatorka, Izabella z Czartoryskich Działyńska.

Gołuchów to niegdyś gniazdo i siedziba Wieniawitów Gołuchowskich, którzy od nazwy majątku wzięli nazwisko i byli właścicielami Gołuchowa do 1507 roku. Po nich miejscowość należała do Leszczyńskich, którzy tu w roku 1623 podejmowali króla Polski Zygmunta III Wazę. W latach 1631-1661 właścicielami byli Przyjemscy, później ponownie od 1661 do 1695 Leszczyńscy, a następnie kolejno: Słuszkowie, Górowscy, Swinarscy, Chlebowscy, Suchorzewscy, a od 1856 roku Jan Działyński. Jan Działyński ożenił się w roku 1857 z Izabellą Czartoryską, córką księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, przywódcy emigracji skupionej po powstaniu listopadowym wokół jego paryskiej rezydencji Hôtel Lambert i traktowanego przez polską opinię jako kandydat na króla przyszłej wolnej Polski. Ten, ożeniwszy syna Władysława z księżniczką Marią Amparo, córką królowej hiszpańskiej z jej morganatycznego małżeństwa, uznał, że ze względów politycznych jest wskazane, by córka wyszła za mąż za polskiego szlachcica. Uzgodniono więc z Tytusem Działyńskim, ojcem Jana, ostatniego potomka Działyńskich po mieczu, małżeństwo Jana i Izabelli. W konsekwencji było ono nieudane, a Izabella życie swe poświęciła z jednej strony Instytutowi Polskiemu prowadzonemu w Hôtel Lambert dla córek emigrantów, z drugiej ukochanemu Gołuchowowi, który przeznaczając dla swych bratanków Czartoryskich, formalnie od męża odkupiła. W Gołuchowie umieściła wspaniałe zbiory sztuki, których zwiedzanie było możliwe dla publiczności. Wśród nich kolekcję waz greckich. Zbiory te zostały rozproszone w czasie wojny. Była równie zapaloną kolekcjonerką dzieł sztuki jak jej brat książę Władysław, twórca Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Zarówno Izabella, jak i on gromadzili dzieła sztuki, myśląc przede wszystkim o udostępnieniu ich społeczeństwu polskiemu. Nie byli pod tym względem w Polsce osamotnieni – już przecież od 1806 roku zbiory w Wilanowie były udostępniane zwiedzającym. Działyńscy w Kórniku i Raczyńscy w Rogalinie publikowali dawne polskie rękopisy gromadzone w swoich bibliotekach. Galeria obrazów w Rogalinie miała charakter publiczny, a pałac mógł być zwiedzany na życzenie.

Majątek natomiast Izabella zamieniła na ordynację i przeznaczyła dla potomków swego brata księcia Władysława, który owdowiawszy po pierwszej żonie, ożenił się z wnuczką króla Ludwika Filipa Orleańskiego Małgorzatą i przez oba swe królewskie mariaże spowinowacił się z większością europejskich rodzin panujących. Izabella Działyńska przeżyła najstarszego z bratanków ks. Augusta Czartoryskiego (1858-1893), salezjanina, dziś kandydata na ołtarze. Ordynację gołuchowską przeznaczyła dla księcia Witolda (1876-1911), po którego śmierci następnym ordynatem został jego brat Adam Ludwik (1872-1937), dotychczasowy ordynat sieniawski, po którego śmierci ordynację gołuchowską wraz z obowiązkiem opieki nad zbiorami objął syn księcia Adama Ludwika książę Władysław (1918-1978). Książę Adam Ludwik miał także między innymi: córkę Małgorzatę, która wyszła za mąż za księcia Gabriela Burbona Sycylijskiego, syna Józefa Augusta, który ożenił się z infantką hiszpańską Marią de los Dolores, siostrą ojca obecnego króla Juana Carlosa, i córkę Elżbietę, która wyszła za mąż za hrabiego Stefana Zamoyskiego, oraz Ludwika Adama (ur. 1927), żołnierza AK poległego w powstaniu warszawskim.

W roku 1939 właścicielem Gołuchowa był ordynat ks. Władysław Czartoryski. Majątek w 1926 roku liczył 870 hektarów.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2002.
Zdjęcie: Piotr Libicki, lata 90-te XX w., Marek Siedlewski, Beata Weremczuk, Paweł Pomykalski