Dwór w Dłużewie

Odkryte w drugiej połowie XIX wieku przez doktora Tytusa Chałubińskiego Zakopane wydawało się skarbnicą prapolskiej, a nawet prasłowiańskiej kultury, ornamentyki, budownictwa. Kiedy więc z końcem wieku zaczęto w całej Europie poszukiwać stylów narodowych, zwrócono się ku zakopiańszczyźnie i budownictwu Podhala. Wznoszący góralskie wille Stanisław Witkiewicz wierzył, że w ciągu stu lat Polska będzie piękna, bo zabudowana po zakopiańsku. Wiarę tę musiał podzielać Stanisław Dłużewski z Dłużewa, skoro postanowił na mazowieckiej prowincji, na miejscu starego drewnianego dworu, wznieść nowy, swojski, polski dom, o którego projekt poprosił Stanisława Witkiewicza. Ten z końcem 1899 roku przesłał Dłużewskiemu rysunki siedziby, która jedynie skalą i okazałością różniła się od zakopiańskich willi „Koliby” czy „Pod Jedlami”. Dłużewski i jego narzeczona Anna Werner zachwycili się projektami. Do budowy jednak nie doszło. Pożar, który wybuchł na folwarku, strawił nie tylko zabudowania gospodarcze, ale również zgromadzony na budowę materiał. W następstwie tego zdarzenia Dłużewski postanowił wznieść dwór murowany i o projekty poprosił zaczynającego karierę architektoniczną Jana Heuricha młodszego (1873–1925). W 1901 roku rozpoczęto budowę parterowego dworu, nakrytego czterospadowym dachem, z nieosiowo umieszczonym szerokim portykiem złożonym z czterech par toskańskich kolumn dźwigających trójkątny fronton z herbem właściciela Pobóg. Wszystkie elewacje urozmaicone lekko wyłamanymi ryzalitami-dobudówkami, z których frontowa, na skraju elewacji, równoważy niesymetryczną kompozycję i sprawia wrażenie zalążka alkierza.

Dwór Stanisława Dłużewskiego, nawiązujący do architektury klasycystycznej końca XVIII i początków XIX wieku, a więc przypominający polskie dwory schyłku panowania Stanisława Augusta, epoki napoleońskiej i Królestwa Polskiego, ostatecznie okazał się znacznie atrakcyjniejszą propozycją stylu narodowego aniżeli najbardziej zdobne chaty Podhala. W efekcie dwór w Dłużewie podobał się powszechnie. Przedstawiające go rysunki zostały zademonstrowane na wystawie „Dwór polski w 1904 roku w Salonie Krywulta w Warszawie”, a Jan Heurich młodszy otrzymał za nie wyróżnienie. W ocenie wielu badaczy dłużewski dwór zapoczątkował styl polski w architekturze siedzib ziemiańskich na terenie zaboru rosyjskiego. O jego „polskości” niech świadczy fakt, że w 1934 roku stał się on filmowym sztafażem Ślubów ułańskich Mieczysława Krawicza. Choć zakopiańszczyzna odcisnęła swe silne piętno na sztuce okresu międzywojennego, zwłaszcza na sztukach zdobniczych, a po II wojnie światowej przyczyniła się do powodzenia „Cepelii”, to styl zakopiański w budownictwie właściwie nie przyjął się poza Zakopanem i Podhalem. Jednym z wyjątków jest murowany witkiewiczowski dwór w Łańcuchowie koło Lublina, zaprojektowany dla Jana Steckiego i wzniesiony w latach 1903–1904. Na Mazowszu poza niezrealizowanym projektem dworu w Dłużewie do stylu zakopiańskiego nawiązuje drewniany dwór we wsi Karskie.

Przyjemny klasycystyczny dwór parterowy, nakryty dachem czterospadowym, z płytkim ryzalitem w części środkowej wyższym o kondygnację mezzanina, poprzedzonym czterokolumnowym portykiem w wielkim porządku. Portyk zwieńczony szerokim belkowaniem, nad którym trójkątny fronton. Dwór zbudowany przed 1841 rokiem zapewne dla Ksawerego Dybowskiego, stolnika bełskiego, być może z wykorzystaniem murów dworu wzniesionego w drugiej ćwierci XVIII wieku dla Jana Renarda, podstolego nurskiego, starosty tyszowieckiego, pułkownika gwardii królewskiej, feldmarszałka wojsk saskich. Z nim wiąże się wmurowana w sieni tablica z drugiej tercji XVIII wieku, z napisem łacińskim. Dwór przebudowany w drugiej połowie XIX wieku przez budowniczego Władysława Mierzanowskiego. Po obu stronach dworu parterowe oficyny, nakryte dachami czterospadowymi.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie współczesne: Piotr Libicki