Za zagrożone uznano aż 36 zabytków rezydencjonalnych, w tym część wchodzących w skład zespołów dworskich i dworsko-parkowych sklasyfikowanych w całości jako zagrożone. Są wśród nich pałace z XVII – początku XX w. Obiekty te wraz z zabudową folwarczną wydają się najbardziej narażonymi na całkowite zniszczenie grupami. Stosunkowo dużą grupę stanowi również powiązana z rezydencjami zabytkowa zieleń komponowana (18), w tym głównie parki i ogrody dworskie oraz pałacowe.

Nieużytkowanie i wynikająca stąd nie najlepsza sytuacja części obiektów rezydencjonalnych oraz towarzyszących im zespołów folwarcznych i założeń zabytkowej zieleni jest przede wszystkim pokłosiem powojennego losu tego typu obiektów, tj. upaństwowienia i zagospodarowania na odmienne funkcje, następnie zmian ustrojowych po 1989 r., likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych i złożonej sytuacji własnościowej zespołów, a nierzadko wybranych z zespołów pojedynczych obiektów. Część spośród wytypowanych obiektów pozostaje nadal własnością Skarbu Państwa w zarządzie Agencji Nieruchomości Rolnych, z kolei pozostałe przeszły po 1989 r. na własność samorządów bądź osób prywatnych. Przejęcie zabytków przez osoby prywatne w wielu przypadkach, niestety, nie wpłynęło na poprawę stanu technicznego, a w efekcie na ponowne użytkowanie obiektów. Niejednokrotnie przeszkodą okazują się niewystarczające nakłady finansowe na przeprowadzenie kompleksowych prac remontowych i konserwatorskich, mających na celu dostosowanie obiektu do nowych funkcji. Przeszkodą bywają również tak specyficzne, indywidualne sytuacje, jak np. wtórne, nieprzemyślane podziały własnościowe jednolitych niegdyś założeń, skutkujące przypadkami usytuowania zabytków na małych, trudnych do zagospodarowania działkach. Z terenu województwa śląskiego znane są co najmniej dwa przypadki (pałacyk myśliwski w Gorzycach i pałac w Bycinie), w których brak odpowiednio dużego otoczenia zabytku do zagospodarowania, m.in. pod parkingi, był istotnym powodem do odstąpienia przez inwestora od adaptacji zabytku na nową funkcję. Nieużytkowanie i niszczenie zabytków bywa również związane z niewyjaśnionymi kwestiami własnościowymi, jak ma to miejsce w przypadku zespołu pałacowo-parkowego w Pilicy, będącego od ponad 20 lat przedmiotem sporu sądowego pomiędzy spadkobiercami przedwojennych właścicielami z osobą, która wykupiła obiekt od Skarbu Państwa po 1989 r. Zdarzają się również przypadki, w których brak zabezpieczenia zabytku i wyłączenie z użytkowania wynika z woli właściciela. Tego typu przykładem jest XVIII-wieczny dwór w Jarząbkowicach, będący elementem założenia dworsko-parkowego należącego w całości do prywatnego właściciela, który zainteresowany jest wyłącznie wykorzystywaniem zabudowy inwentarskiej w zespole. Podobnie jak w przypadku innych zabytków, jedną z przyczyn nieużytkowania zabytków rezydencjonalnych bywa zły stan techniczny, skłaniający inwestorów do porzucenia planów związanych ze skomplikowanym zabezpieczeniem i renowacją obiektu, czego przykładem jest dwór w Czepurce, posadowiony na niestabilnym gruncie, wpływającym negatywnie na konstrukcję naziemnej części obiektu.

Co istotne, nieużytkowanie obiektów rezydencjalnych oraz dworskich i brak opieki nad nimi rzutują zwykle na stan zachowania całych historycznych zespołów, a więc również na towarzyszącą zabudowę folwarczną. Tego typu zabytki wchodzące w skład dawnych założeń dworskich i folwarcznych wydają się szczególnie narażoną na zniszczenie grupą. Z uwagi na likwidację majątków ziemskich i kolejne, powojenne zmiany ustrojowe, duża część spośród tych zabytków nie jest użytkowana i przypuszczalnie nie będzie wykorzystywana zgodnie z  pierwotną funkcją. Niejednokrotnie w przypadku tego typu zespołów zdarza się, że przy wyborze nowej funkcji dla budynku rezydencjonalnego nie uwzględnia się towarzyszącej mu zabudowy gospodarczej, co w dłuższej perspektywie skutkuje degradacją założeń i najbliższego otoczenia pałaców bądź dworów, czego przykładem jest choćby zespół pałacowy i folwarczny w Kochcicach oraz zespoły pałacowe w Łubiu i Drogomyślu (obecnie domy opieki społecznej). W kilku przypadkach, jak w Czechowicach-Dziedzicach oraz Pogórzu, w wyniku nieprzemyślanych podziałów własnościowych zespołów poszczególne obiekty stały się własnością różnych osób, firm i instytucji, ukierunkowanych na odmienne sposoby zagospodarowania budynków i  ich otoczenia.

Wiele spośród zabytków jest zagrożonych ze względu na bierną postawę właścicieli, niejednokrotnie odstępujących od rozpoczętych i nieukończonych inwestycji przy obiektach. Tego typu przykładami są m.in. wymieniany już pałac w Bycinie, willa w Kotliszowicach, pałac w Rzuchowie oraz tzw. kamienica wójta w Będzinie. Efektem tej sytuacji jest długotrwałe narażenie zabytku, poprzez brak zabezpieczenia przed negatywnym oddziaływaniem czynników atmosferycznych i biologicznych, na dalsze niszczenie substancji. W skrajnych przypadkach zdarza się, że wieloletnie uchylanie się właścicieli od niezbędnego zabezpieczenia obiektów i przywrócenia ich do dobrego stanu technicznego skutkuje całkowitą degradacją substancji w stopniu powodującym utratę wartości zabytkowych.

Fragmenty tekstu pochodzą z Raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), wyd. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017.

Najwięcej zagrożonych, zarówno pod względem ilościowym, jak i procentowym, jest obiektów przemysłowych (15; prawie 1/4 wszystkich obiektów przemysłowych wpisanych do rejestru). Następnie wymienić należy obiekty gospodarcze (zagrożonych jest jedynie 3, ale jest to ponad 16% wszystkich zabytków gospodarczych będących w rejestrze) i  folwarczne (zagrożonych jest 9; ponad 10% tego typu obiektów). Większość z tych obiektów to elementy związane z dawnymi majątkami ziemskimi: założeniami dworskimi, pałacowymi, folwarcznymi. Zagrożenia występują zazwyczaj w całych zespołach, ale obiekty towarzyszące dominantom (dwór, pałac) najczęściej są w dużo gorszym stanie; łącznie w grupie dawnych majątków (przyjętej jako suma rezydencji, zieleni i budynków folwarcznych) jest 27 obiektów zagrożonych (6,5% ogółu tych obiektów, ale aż ponad 1/3 wszystkich zagrożonych).

Zabytków szczególnie zagrożonych w województwie jest niespełna 5% ze wszystkich obiektów (73). Prawie 25-procentowy udział, w tym zarówno obiektów przemysłowych, jak i ogólnie pojętych założeń rezydencjonalnych (na które też składają się towarzyszące im parki i zabudowania folwarczne), prowadzi do wniosku o niedocenianiu świeckiej tradycji, pochodzącej z  całkiem niedawnych czasów, bo głównie z XIX i częściowo z XX w. Wskazuje na to zestawienie chronologiczne, gdzie 38 obiektów ma XIX-wieczne proweniencje. I nie dziwi wobec tego rozkład powiatowy, w którym przodują powiaty o tradycji: przemysłowej (kielecki, ostrowiecki, starachowicki) oraz dworkowej (buski, jędrzejowski, opatowski). Przyczyny wystąpienia zagrożenia są wspólne dla wszystkich rodzajów zabytków i skutkują stanem prowadzącym do stopniowego zawilgocenia, zagrzybienia, osłabienia konstrukcji i w efekcie do destrukcji zabytku. Obserwuje się, że powyższy problem występuje najczęściej w obiektach prywatnych – wynika to po części (dla obiektów dużych) z nieświadomości inwestorów i braku wcześniejszej oceny kosztów inwestycji (w efekcie czego nabyte nieruchomości zabytkowe zmieniają właścicieli, jednak ich kondycja się nie zmienia); zaś dla obiektów małych często z ubóstwa mieszkańców. Sytuację pogarsza jeszcze fakt, gdy powyższe realia dotyczą obiektu przemysłowego; do czynników niesprzyjających dochodzi wówczas problem adaptacji obiektu przy konieczność uszanowania jego przemysłowego charakteru (np. zespół dawnego zakładu Schönberga w Wąchocku). Oczywistym, ale nie do końca tłumaczącym powodem jest brak środków – czy to w kasie gminnej, czy u prywatnego właściciela. Kolejną problematyczną grupą zabytków są obiekty związane z dawnymi majątkami ziemskimi: założeniami pałacowymi, dworskimi i folwarcznymi, gdzie fazę niszczenia zapoczątkowała już powojenna polityka państwa, gdy dawne majątki przekazywane były głównie przedsiębiorstwom rolniczo-produkcyjnym oraz niekiedy ośrodkom gminnym – co skutkowało przeważnie rabunkową eksploatacją lub nowymi, doraźnymi inwestycjami i degradacją zabytku. Współczesne losy tych obiektów zaczynają się już trochę lepiej kształtować. Część z nich udało się odzyskać dawnym właścicielom (lub ich spadkobiercom), którzy zajęli się ich odnową (lub też nie mogą sobie z nią poradzić), ale inne pozostały we władaniu, już skomunalizowanym, gminnym i trudno dla nich znaleźć sensowne użytkowanie (szczególnie że wymaga to nakładów większych niż nowe inwestycje). Przykładem jest zespół pałacowy we Włostowie – który po wojnie pozostawiony został na pastwę miejscowej ludności, a ta doprowadziła obiekty założenia do ruiny (w jakiej pozostają do dzisiaj). Właściciel odzyskał część majątku, ale jego stan jest tak zły, że odbudowa jawi się jako nieopłacalna. W każdym przypadku konieczna jest teraz zdecydowana interwencja konserwatorska, wsparta (jednak) środkami finansowymi – stosownymi do indywidualnego przypadku danego obiektu.

Fragmenty tekstu pochodzą z Raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych w województwie świętokrzyskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), wyd. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017.

Posiadłość znajdująca się w Bachórcu od 1588 roku należała do Krasickich, jednak rezydencja powstała tu dopiero pod koniec XVIII wieku.

Najliczniej reprezentowane obiekty zagrożone to zespoły rezydencjonalnych i zespoły folwarczne (często towarzyszących tym pierwszym). Niejednokrotnie obiekty zagrożone występują zespołowo (jeśli zagrożony jest np. dwór, to zagrożone są również towarzyszące mu obiekty folwarczne).

Najczęstszymi przyczynami zagrożeń są zużycie materiału/konstrukcji (129 obiektów), brak zabezpieczenia/brak pielęgnacji/konserwacji (105 obiektów), brak użytkownika (101 obiektów), a najrzadziej zagrożenia inwestycyjne obiektów (12 obiektów), zagrożenia inwestycyjne w otoczeniu obiektu (3 obiekty) i niewłaściwe użytkowanie (2 obiekty). W jednym przypadku jako przyczynę zagrożenia wskazano tereny zalewowe (drewniano - murowany dwór w Trześni). Należy zaznaczyć, że w przypadku niemal każdego obiektu uznanego za zagrożony wskazywano przynajmniej dwie, a najczęściej trzy przyczyny zagrożeń.

W wyodrębnionych grupach w odniesieniu do funkcji, zagrożenia zwane: zużycie materiału/konstrukcji, brak zabezpieczenia/brak pielęgnacji/konserwacji oraz brak użytkownika w największej liczbie występują w obiektach folwarcznych, rezydencjonalnych, sakralnych i mieszkalnych, a w najmniejszej w zamkach, obiektach, obronnych i przemysłowych. 

Wśród zagrożonych zabytków przeważają obiekty rezydencjonalne, folwarczne i sakralne. Wydaje się, że największym problemem jest duża liczba nieużytkowanych, niszczejących obiektów rezydencjonalnych i folwarcznych, niekiedy o dużych wartościach zabytkowych. Problem ten dotyczy w zasadzie całego obszaru województwa. Wiele dawnych dworów znajduje się już w stanie ruiny lub do stanu tego zmierza. Wykorzystywane przez długi czas niezgodnie z funkcją, często w ostatnich latach nieużytkowane, niejednokrotnie wymagają podjęcia natychmiastowych prac zabezpieczających, a następnie konserwatorskich, rewaloryzacyjnych oraz znalezienia odpowiedniej funkcji użytkowej. W przypadku zespołów dworsko-parkowych nierzadko najgorszy stan zachowania dotyczy budynków gospodarczych wchodzących w skład tych zespołów. Budynki te − często przerażająco zdegradowane (łącznie z całym otoczeniem), pozbawione użytkownika (lub wykorzystywane niezgodnie z funkcją) − ulegają dalszej degradacji, są niszczone i dewastowane. Najczęściej brak jest także perspektywicznych planów ich zagospodarowania. W przypadku wielu zespołów dworsko-parkowych znajdujących się w złym stanie technicznym sprawę pogarsza sytuacja prawna obiektów (fakt nieuregulowanej własności, roszczenia własnościowe, rozparcelowanie, nowe zainwestowania terenu często nieusuwalne – szkoły). Problem ten dotyczy także zabytkowych parków i ogrodów będących częścią składową ww. zespołów. Duża ich część jest nadal niewłaściwie zagospodarowana i użytkowana, a odnośnie do parków nieużytkowanych ich stan zachowania często określić można jako bardzo zły. Znacznemu lub całkowitemu zatarciu ulegają często historyczne układy kompozycyjne parków. Zdecydowana większość założeń wymaga prac pielęgnacyjnych i porządkowych, a znaczna ich ilość – prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych (m.in. ze względu na chaos przestrzenny). Bardzo ważne jest także przeciwdziałanie tendencjom do modernizacji i zagospodarowywania zespołów zieleni niewłaściwymi programami użytkowymi. W wielu wypadkach katastrofalny stan zachowania powoduje, że koszty ewentualnych prac remontowo-konserwatorskich przekraczają możliwości finansowe właścicieli, nawet pomimo możliwości uzyskania dotacji na ten cel.

Pałac w Balicach został wybudowany w XVIII wieku przez ówczesnych właścicieli – Szembeków – w miejscu innego, starszego obiektu. Obecny budynek zyskał eklektyczny wygląd za sprawą przebudowy, która nastąpiła w latach 1887-1894 za sprawą Dominika Radziwiłła.

Zagrożenia mają zróżnicowane przyczyny – brak odpowiedniej opieki właścicielskiej, skomplikowana sytuacja prawna utrudniająca pozyskanie dofinansowania, zagrożenia naturalne (np.  powodzie; kościół w Tropiszowie zagrożony jest osuwiskiem), dekapitalizacja substancji budowlanej, brak zainteresowania miejscowych władz utrzymaniem obiektu i znalezienia dla niego niekolidującej funkcji współczesnej. W najgorszym stanie zachowania jest zasób obiektów przemysłowych (63,33%) i folwarcznych (65,09%); w większości utraciły one swą pierwotną funkcję, są nieużytkowane, co wiąże się z ich destrukcją, lub przebudowywane i adaptowane do nowych funkcji. W przypadku budynków gospodarczych nastąpiło zużycie materiału/ konstrukcji, głównie z przyczyny braku użytkowania. W kilku przypadkach stwierdzono zagrożenie inwestycyjne w sąsiedztwie obiektu (np. nowa zabudowa na obrzeżach parków lub w ich częściach). Największa liczba obiektów w tej grupie to zabytki nieużytkowane, z czym wiąże się brak remontów i niechęć do utrzymywania ich w należytym stanie.

Najwięcej obiektów zagrożonych, które nie utraciły swej wartości, procentowo, jest w  powiecie oświęcimskim – 28 (21,21% zasobu), liczbowo zaś w powiecie tatrzańskim – 60 (20,91%). Najczęstszymi przyczynami zagrożenia są brak użytkowania zespołu czy obiektu oraz brak zabezpieczenia i bieżących remontów. Dotyczy to głównie zespołów dworsko-parkowych i folwarcznych.

Utratę wartości zabytkowych wśród obiektów rezydencjonalnych w skali całego województwa stwierdzono w 3 obiektach, co stanowi 1,06% zasobu. W przypadku pałacu w Śmiłowicach, który spłonął w 1966 r., nastąpiła jego całkowita odbudowa w 2007 r. z daleko idącą przebudową i rozbudową. Został wybudowany on jako nowy obiekt, odbiegający od bryły i formy dawnego pałacu. Inne zostały przebudowane niezgodnie ze sztuką konserwatorską, z daleko idącą rozbudową, która spowodowała utratę ich wartości zabytkowych, na podstawie których zostały wpisane do rejestru zabytków. Zazwyczaj proces utraty wartości był wieloletni – przebudowy, rozbudowy, przekształcenia. Wszystkie zostały przekształcone po 2010 r.

Utrata obiektów rejestrowych wynika z przyczyn losowych (jak pożary) lub złej woli albo zaniedbania ze strony właściciela. Aż 180 obiektów nie istnieje (3,71% zasobów województwa), w tym 8 obiektów rezydencjonalnych (2,84%), 4 założenia zieleni (0,96%), 16 obiektów folwarcznych (5,82%), 29 budynków gospodarczych (12,61%).

Fragmenty tekstu pochodzą z Raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych w województwie małopolskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), wyd. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017