Śląskie Dwory i Pałace

Za zagrożone uznano aż 36 zabytków rezydencjonalnych, w tym część wchodzących w skład zespołów dworskich i dworsko-parkowych sklasyfikowanych w całości jako zagrożone. Są wśród nich pałace z XVII – początku XX w. Obiekty te wraz z zabudową folwarczną wydają się najbardziej narażonymi na całkowite zniszczenie grupami. Stosunkowo dużą grupę stanowi również powiązana z rezydencjami zabytkowa zieleń komponowana (18), w tym głównie parki i ogrody dworskie oraz pałacowe.

Nieużytkowanie i wynikająca stąd nie najlepsza sytuacja części obiektów rezydencjonalnych oraz towarzyszących im zespołów folwarcznych i założeń zabytkowej zieleni jest przede wszystkim pokłosiem powojennego losu tego typu obiektów, tj. upaństwowienia i zagospodarowania na odmienne funkcje, następnie zmian ustrojowych po 1989 r., likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych i złożonej sytuacji własnościowej zespołów, a nierzadko wybranych z zespołów pojedynczych obiektów. Część spośród wytypowanych obiektów pozostaje nadal własnością Skarbu Państwa w zarządzie Agencji Nieruchomości Rolnych, z kolei pozostałe przeszły po 1989 r. na własność samorządów bądź osób prywatnych. Przejęcie zabytków przez osoby prywatne w wielu przypadkach, niestety, nie wpłynęło na poprawę stanu technicznego, a w efekcie na ponowne użytkowanie obiektów. Niejednokrotnie przeszkodą okazują się niewystarczające nakłady finansowe na przeprowadzenie kompleksowych prac remontowych i konserwatorskich, mających na celu dostosowanie obiektu do nowych funkcji. Przeszkodą bywają również tak specyficzne, indywidualne sytuacje, jak np. wtórne, nieprzemyślane podziały własnościowe jednolitych niegdyś założeń, skutkujące przypadkami usytuowania zabytków na małych, trudnych do zagospodarowania działkach. Z terenu województwa śląskiego znane są co najmniej dwa przypadki (pałacyk myśliwski w Gorzycach i pałac w Bycinie), w których brak odpowiednio dużego otoczenia zabytku do zagospodarowania, m.in. pod parkingi, był istotnym powodem do odstąpienia przez inwestora od adaptacji zabytku na nową funkcję. Nieużytkowanie i niszczenie zabytków bywa również związane z niewyjaśnionymi kwestiami własnościowymi, jak ma to miejsce w przypadku zespołu pałacowo-parkowego w Pilicy, będącego od ponad 20 lat przedmiotem sporu sądowego pomiędzy spadkobiercami przedwojennych właścicielami z osobą, która wykupiła obiekt od Skarbu Państwa po 1989 r. Zdarzają się również przypadki, w których brak zabezpieczenia zabytku i wyłączenie z użytkowania wynika z woli właściciela. Tego typu przykładem jest XVIII-wieczny dwór w Jarząbkowicach, będący elementem założenia dworsko-parkowego należącego w całości do prywatnego właściciela, który zainteresowany jest wyłącznie wykorzystywaniem zabudowy inwentarskiej w zespole. Podobnie jak w przypadku innych zabytków, jedną z przyczyn nieużytkowania zabytków rezydencjonalnych bywa zły stan techniczny, skłaniający inwestorów do porzucenia planów związanych ze skomplikowanym zabezpieczeniem i renowacją obiektu, czego przykładem jest dwór w Czepurce, posadowiony na niestabilnym gruncie, wpływającym negatywnie na konstrukcję naziemnej części obiektu.

Co istotne, nieużytkowanie obiektów rezydencjalnych oraz dworskich i brak opieki nad nimi rzutują zwykle na stan zachowania całych historycznych zespołów, a więc również na towarzyszącą zabudowę folwarczną. Tego typu zabytki wchodzące w skład dawnych założeń dworskich i folwarcznych wydają się szczególnie narażoną na zniszczenie grupą. Z uwagi na likwidację majątków ziemskich i kolejne, powojenne zmiany ustrojowe, duża część spośród tych zabytków nie jest użytkowana i przypuszczalnie nie będzie wykorzystywana zgodnie z  pierwotną funkcją. Niejednokrotnie w przypadku tego typu zespołów zdarza się, że przy wyborze nowej funkcji dla budynku rezydencjonalnego nie uwzględnia się towarzyszącej mu zabudowy gospodarczej, co w dłuższej perspektywie skutkuje degradacją założeń i najbliższego otoczenia pałaców bądź dworów, czego przykładem jest choćby zespół pałacowy i folwarczny w Kochcicach oraz zespoły pałacowe w Łubiu i Drogomyślu (obecnie domy opieki społecznej). W kilku przypadkach, jak w Czechowicach-Dziedzicach oraz Pogórzu, w wyniku nieprzemyślanych podziałów własnościowych zespołów poszczególne obiekty stały się własnością różnych osób, firm i instytucji, ukierunkowanych na odmienne sposoby zagospodarowania budynków i  ich otoczenia.

Wiele spośród zabytków jest zagrożonych ze względu na bierną postawę właścicieli, niejednokrotnie odstępujących od rozpoczętych i nieukończonych inwestycji przy obiektach. Tego typu przykładami są m.in. wymieniany już pałac w Bycinie, willa w Kotliszowicach, pałac w Rzuchowie oraz tzw. kamienica wójta w Będzinie. Efektem tej sytuacji jest długotrwałe narażenie zabytku, poprzez brak zabezpieczenia przed negatywnym oddziaływaniem czynników atmosferycznych i biologicznych, na dalsze niszczenie substancji. W skrajnych przypadkach zdarza się, że wieloletnie uchylanie się właścicieli od niezbędnego zabezpieczenia obiektów i przywrócenia ich do dobrego stanu technicznego skutkuje całkowitą degradacją substancji w stopniu powodującym utratę wartości zabytkowych.

Fragmenty tekstu pochodzą z Raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), wyd. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017.