Dwór w Gaci

Oryginalna nazwa wsi brzmi Gaatz i pochodzi ona z 1463 roku (inne źródła podają nazwę Gatz z 1466 roku i Gatze z 1631 roku). Według monografii rodu von Below pierwszym właścicielem Gaci w 1463 roku był Ger von Below. Z tego roku pochodzi dokument, który nadawał Gać w lenno rodowi von Below. Jako innego właściciela majątku z tego rodu wymienia się w 1794 roku Carla Gustava von Below. Wieś była w posiadaniu rodziny von Below przez 408 lat.

W 1871 roku majątek kupił od Valeriana von Below - Wilhelm von Zitzewitz, właściciel sąsiednich Sycewic. We wsi mieszkało kilku wybitnych przedstawicieli rodu von Below, m. in. Nikolaus von Below (syn i spadkobierca porucznika mozelskiego Regimentu Fizylierów, studiował on w Królewcu). Po nim majątek przejął wcześniej już wymieniany Carl Gustaw von Below (oficer armii pruskiej).

Założenie pałacowe było zawsze dziedziczone w całości przez najstarszego z rodu, bez możliwości dzielenia go. Król purski Wilhelm II w 1909 roku nadał tytuł hrabiowski właścicielom majątku. Ostatnimi właścicielami wsi byli: Wihlelm von Zitzewitz i jego syn Heinrich von Zitzewitz (który odziedziczył majątek po swoim ojcu w 1925 roku).

Dwór pochodzi z końca XVIII wieku (inne źródła wskazują, że najstarsza część dworu mogła powstać między XVII a XVIII wiekiem, niemieckie źródła z kolei podają wiek XIV). Pałac typu "zamek wodny" z trzech stron był otoczony wodą, malowniczo położony, sąsiadował z "Różanym Ogrodem". Dolna kondygnacja była murowana, zaś górna o konstrukcji szachulcowej. Front parterowy był ujęty w dwie narożnice. Obiekt posiadał piętrowe skrzydła. Piwnice zaklepione były kolebką. Budynek został poważnie przebudowany w czasach współczesnych. Carl Gustav von Below był inicjatorem rozbudowy oraz nadania dworowi charakteru wielkopańskiej siedziby.

Obiekt uległ dewastacji po 1945 roku przez ówczesnego użytkownika dworu, czyli PGR Sycewice.

Gustaw von Below (1790- 1843) właściciel m.in. także pałacu w Rędęcinie w wieku trzydziestu lat zmienił radykalnie swoje życie. Wycofał się z pruskiej stolicy i powrócił do ideałów wczesnochrześcijańskich, zainspirowany ewangelią św. Mateusza. Jego motto stanowiły słowa pieśni Szukaj Jezusa i jego Światła, wszystko inne jest zbędne. Do jego sekty należeli m.in. Joanna von Puttkamer i Otto von Bismarck. Odrzucali używki i przyjemności (np. tańce czy gry w karty). W wolnym czasie czytali pismo święte, odmawiali modlitwy i nabożeństwa. Członkowie sekty nazywali się braćmi, bez względu na stan czy zamożność.

Niedaleko wsi zachowały się ślady po wczesnośredniowiecznym grodzie. Kilka set lat temu na jego miejscu wybudowano zamek. Był przepiękny, z wysokimi murami i wieżyczkami, o małych, okrągłych oknach. Niestety podczas wojny zamek strawił pożar. Na krótko przed nim, właściciel posiadłości zdążył zakopać w ziemi swój skarb. Pewnego razu dwóch chłopów postanowiło odkopać kosztowności. Jednakże podczas pracy nikt nie mógł się odezwać - taki był warunek. Po długiej i ciężkiej pracy dokopali się do skrzyni pełnej po brzegi złota. Ze szczęścia obaj krzyknęli głośne Hura! W jednej chwili skrzynia zniknęła a ruiny zamku zapadły się głębiej pod ziemię. Od tamtej pory nikt już nie próbował odszukać skarbu.

• Franciszek Mamuszka, Jerzy Stankiewicz, Zabytki powiatu słupskiego, Poznań 1962.
• Karl-Heinz Pagel: Der Landkreis Stolp in Pommern. Zeugnisse seiner deutschen Vergangenheit, Lübeck 1989, S. 475–478.
• Eugeniusz Wiązowski, Dwór w Gaci [w:] Głos Pomorza, Nr 47 (12896), Słupsk 1994.
• Alicja Świetlicka, Elżbieta Wisławska, Słownik Historyczny Miast i Wsi Województwa Słupskiego, Słupsk 1998.
• Marcin Barnowski, Stapianie się światów. Kronika Gminy Słupsk do roku 2017, Słupsk 2017.

Opracowały: Nina Herzberg-Zielezińska i Kinga Bubniak

Zdjęcia: 

• Michał Piotrowski 2021 r.
• Karl Friedrich Schwirz / Deutschland / 1931