Willa "Pałac Poraj"

Moorversuchsstation

Opisanie Instytutu, który działał w Poraju należało by rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia Moorversuchsstation. Niemieckie Moorversuchsstation to Stacja Doświadczalna Torfowiska, znana również jako stacja badawcza bądź instytut badawczy torfowisk. Jest to naukowa placówka badawcza, która zajmuje się badaniem torfowisk i ich wykorzystaniem przez człowieka. Takie stacje prowadziły eksperymentalne badania biologiczne, hydrologiczne i mechaniczne w torfowiskach oraz opracowywały metody bardziej efektywnego gospodarowania, takie jak kultywacja i kolonizacja, a także wykorzystanie torfu jako paliwa i nawozu na podstawie uzyskanych wyników.

W Europie Środkowej stacje doświadczalne torfowisk powstały głównie w późnym XIX i wczesnym XX wieku, gdy w wyniku industrializacji i wzrostu liczby ludności wzrosło zapotrzebowanie na obszary rolnicze i osadnicze oraz paliwo do dostarczania energii. W niektórych krajach, zwłaszcza tych o rozległych obszarach torfowisk w północnej i wschodniej Europie (Skandynawia, kraje bałtyckie, ...), do dzisiaj utrzymywane są takie stacje.

Komisja torfowiskowa – początki Instytutu w Poraju

W 1897 r. przy Izbie Rolnictwa Prowincji Pomorze powołano specjalną Komisję Torfowisk, której głównym zadaniem było uprawianie rozległego torfowiska Łeba. Różnice klimatyczne między zachodem a wschodem Niemiec skłoniły do przeprowadzenia kompleksowych badań, które prowadzono na modelowych gospodarstwach w Izbicy (niem. Giesebitz) na torfowisku wysokim oraz w interesującej nas stacji doświadczalnej Poraj (niem. Neu-Hammerstein) na torfowisku niskim. 

To właśnie tej komisji przypisuje się to, iż zamiast torfowiska na tych terenach są bujne pola i zielone łąki. Jak wspomniano wyżej komisja ta była specjalnym działem Izby Rolniczej. Była również nazywana Prowincjonalną Komisją Torfowiskową, która prowadziła podwójną działalność: doradczą i badawczą. Działalność doradcza była głównie zadaniem oddziału, który został przeniesiony do Szczecina. Dotychczasowe prace były prowadzone w Sztumie, a wcześniej w Koszalinie. Z czasem prace nabrały większego zasięgu. Co roku komisja przedstawiała liczne opinie. Dzięki utworzeniu gospodarstw wzorcowych wiele obszarów torfowiskowych zostało poddanych rekultywacji. Komisja Torfowiskowa, od samego początku widziała swoje najważniejsze zadanie w opracowywaniu i badaniu wszystkich zagadnień dotyczących upraw torfowiska zarówno na terenach wysokich jak i nizinnych, w szczególnych warunkach klimatycznych na Pomorzu. Aby wyjaśnić liczne i często trudne do odpowiedzenia pytania konieczne było utworzenie specjalnej stacji doświadczalnej. Pomysłodawcą założenia tu Instytutu był przewodniczący Pomorskiej Izby Rolniczej w Szczecinie i członek Niemieckiej Rady Rolnictwa, baron Ulrich Conrad Freiherr von Wangenheim (1849-1926). Środki na budowę Instytutu przedstawił ówczesny minitser rolnictwa Prus w latach 1894-1901 - Ernst von Hammerstein-Loxten (1827-1914). Stąd też wzięła się jego nazwa – Neu-Hammerstein. Pracę nad budową Instytutu rozpoczęto w 1901 r.

Więźniowie z Nowogardu

Wiosną 1901 roku z więzienia w Nowogardzie (niem. Naugard) został przeniesiony oddział około 60 więźniów karanych do Wicka (niem. Vietzig), aby tam pracować przy rekultywacji majątku ziemskiego i stacji doświadczalnej dla kultury torfowiskowej. Więźniowie byli częściowo zakwaterowani w samym Vietzig (Wicku), a częściowo na terenie przedsiębiorstwa rolnego Gohrke (Górka). W kolejnym roku liczba więźniów została zwiększona do 150. Po wybudowaniu nowego budynku gospodarczego w Poraju (niem. Neu-Hammerstein) jedna trzecia z nich została tam przeniesiona.

Wilhelm Freckmann

W 1904 r. Wilhelm Freckmann (1878-1963) przejął kierownictwo nad Stacją Doświadczalną Torfowiska w Poraju. Był on inicjatorem zastosowania siarczanu miedzi do zwiększenia plonów / wzrostu roślin

Kannenberg

W latach 1926-1941 bezpośrednie zarządzenie przejął prof. dr hab. Kannenberg. Pełnił on rolę konsultanta ds. hodowli zwierząt i produkcji roślinnej.

Nazewnictwo

W licznych źródłach niemieckich i polskich odnajdziemy wiele nazw dla Instytutu / Stacji Badawczej w Poraju (nie. Neu-Hammerstein). Wynika to zapewne z tłumaczenia tekstów niemieckich. Można napotkać na takie nazwy jak: Instytut Badań Bagiennych, Stacja doświadczalna dla rekultywacji torfowisk, Stacja doświadczalna torfowisk, Stacja doświadczalna dla kultury torfowiskowej, Instytut Badań nad Torfowiskiem.

Sytuacja po 1945 roku

Po roku 1945 obiekt w Poraju pełnił nadal funkcję jednostki badawczej jako Państwowy Instytut Naukowego Gleboznawstwa, Zakład Naukowo - Badawczy. W 1951 po reorganizacji obiekt staje się placówką Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Jest nią do roku 1957. Następnie obiekt zajmowany był przez zakład więziennictwa. Z tego okresu prawdopodobnie pochodzi ogrodzenie wokół domu i oświetlenie. Kolejnym użytkownikiem obiektu a zwłaszcza zabudowań gospodarczych był PGR nastawiony na hodowię zwierzęcą. Prawdopodobnie wtym okresie zmianom uległa część gospodarcza - w jej wschodniej części zlokalizowano dużą oborę i silos na obornik. Po przejęciu założenia przez Agencję Rolną Skarbu Państwa dom, ogród zabudowania i cześć gruntów rolnych została wydzierżawiona. 

Obecnie willa zwana "Pałac Poraj" pełni funkcje hotelowo-restauracyjną.

Jak już wcześniej wspomniałam kierownikiem komisji ds. badań nad torfowiskiem a zarazem pomysłodawcą założenia Instytutu Badań Bagiennych w Poraju był Ulrich Conrad Freiherr (baron) von Wangenheim (1849-1926), przewodniczący Pomorskiej Izby Rolniczej w Szczecinie; członek Niemieckiej Rady Rolnictwa. Pochodził on z pomorskiego odgałęzienia rodu von Wangenheim, który swoją siedzibę miał w Klein Spiegel (Poźrzadła).

Początki pomorskiego odgałęzienia rodu von Wangenheim zaczynają się od Karoliny von Wangenheim (Friederike Luise Catharina Caroline) z domu von Doeberitz. Po swoich bogatych rodzicach (generał Johann Heinrich Albrecht von Doeberitz i hrabina Caroline Schmettau) odziedziczyła wielką posiadłość ziemską, która obejmowała znaczną część dzisiejszego Poligonu Drawskiego - od Poźrzadła Małego (Klein Spiegel) poprzez Pełknicę (Rahnwerder) aż do Nowego Łowicza (Neu Lobitz). Mając 22 lata, Karolina von Wangenheim, poślubiła Friedricha Augusta von Wangenheim.

Jednym z synów Karoliny był Karol (Carl) von Wangenheim. Poślubił on pobożną córkę pastora Augustę Henriettę Lobedan, z którą mieli tuzin dzieci. Jednym z nich był nasz założyciel Instytutu w Poraju - Ulrich Conrad von Wangenheim.

Więcej o rodzie von Wangenheim i samym Conradzie dowiecie się z tego artykułu: Odkrywanie tajemnic Poraju. Kim był Conrad von Wangenheim?

• Urlich Dorow, Zapomniana przeszłość. Upadek pomorskich majątków rolnych na przykładzie powiatu lęborskiego, Pruszcz Gdański 2010.
• Rejestr zabytków nieruchomych – stan na 16.06.2016.
• https://serwer1437112.home.pl/, Blog o Kaliszu Pomorskim, Bogumił Kurylczyk
• Zbigniew Mieczkowski, Baronowie von Wangenheim na Ziemi Kaliskiej, dostęp online
• Agnieszka Szudarek, W cieniu szlacheckich konserwatystów. Agrarny ruch kobiecy we wschodnich prowincjach Prus w latach 1912–1914. Przypadek prowincji Pomorze, dostęp online
• Dr Wilhelm Berich, Handuch der Moorkultur, 1912.
• https://www.agrar.hu-berlin.de/
• Von Dr. Bernhard Rademacher, Die Heidemoorkrankheit (Urbarmachungskrankheit) unter besonderer Berücksichtigung der Kupferfrage.
• Kösliner Zeitung [1942-07] Nr. 189/90, Köslin 1942
• Lauenburger Illustrierter Kreiskalender für das Jahr 1912, Lauenburg i. Pom. 1912
• Lauenburger Illustrierter Kreiskalender für das Jahr 1909, Lauenburg i. Pom. 1909

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska