Pałac w Nowej Wsi Rzecznej

Pierwsza wzmianka źródłowa o Nowej Wsi Rzecznej pochodzi z czasów panowania krzyżackiego z 1348 r. Wieś nosi wówczas nazwę Molenwald – nazwa pochodząca od lasów, wśród których się znajdowała. Słowo Molen (później Mühlen) oznacza młyn. Stąd niemiecką nazwę wsi można tłumaczyć jako las młyński lub leśny młyn. Nazwa ta ulegała licznym zmianom, a po powrocie Pomorza do Polski przemianowano ją na Nową Wieś. W okresie zaborów wieś nosiła nazwę Neudorf, a w 1953 r. Nowa Wieś Rzeczna.

Między 1198 a 1360 r. wieś należy do joannitów starogardzkich. Dokładnie 11 listopad 1198 r. Grzymisław, sprawujący wówczas władzę nad Pomorzem Południowym, darował joannitom gród Starogard leżący na lewym brzegu Wierzycy oraz ziemie pomiędzy drogą kupców a Wierzycą aż do Kamierowa. Wśród wymienionych wsi nie wymieniono jednak Nowej Wsi, choć tak jak wcześniej wspomniano, niektóre źródła podają, iż była ona własnością joannitów od 1198 r.

Prawdopodobnie w 1360 r. Nową Wieś joannici sprzedali Krzyżakom.

W 1458 r. Kazimierz Jagiellończyk dał wieś wojewodzie pomorskiemu Janowi z Jani (Moelwald).

W latach 1454-1466 wieś została zniszczona w wyniku działań wojny trzynastoletniej.

Od połowy XV w. założono tu folwark i przypuszczalnie pierwszy drewniany dwór. Jako właściciela od II poł. XV w. wymienia się wojewodę pomorskiego Fabiana Lagendorfa.

W 1665 r. wieś została spalona przez wojska szwedzkie. W 1661 r. starostwo starogardzkie objął Władysław Denhoff i przekazał Nową Wieś w dzierżawę pułkownikowi wojska polskiego Chrystianowi Stanisławowi Gumkowskiemu, który odbudował wieś i dzięki niemu stała się ona folwarkiem królewskim.

W 1670 r. z dobrowolnych składek parafian odbudowano kościół.

Po śmierci kolejnego starosty starogardzkiego, Jana Kczewskiego w 1740 r. starostwo otrzymała jego żona Rozalia (do 1745 r.). Po niej starostwo przejął Piotr Kczewski wraz z żoną Bogumiłą, córką generała Michała Rexina, która w 1757 r. uzyskała prawo wspólnoty majątkowej na starostwie. Starosta Kczewski folwark Nowa Wieś wraz z pustkowiem Stary Las oddał w dzierżawę Jakubowi i Barbarze Arendtom i ich sukcesorom. Nastąpiło to prawdopodobnie w 1757 r., ponieważ dnia 5 kwietnia 1757 t. dzierżawa ta została potwierdzona przez króla Augusta III. Po śmierci Jakuba, Barbara ponownie wyszła za mąż za Antoniego Zembrzyckiego w 1760 r.

W 1765 r. Stanisław August Poniatowski nadał sołectwo w Nowej Wsi obejmujące 6 włók (ok. 100 ha) gruntów Walerianowi Piwnickiemu, lecz już w 7 lat później w wyniku I rozbioru Polski na prawie 150 lat Pomorze trafiło pod panowanie Prus. Ówczesny dzierżawca Antoni Zembrzycki zarządzał już obszarem wsi o powierzchni 460ha. Antoni dzierżawił wieś na pewno jeszcze w 1773 r., a więc już po I rozbiorze Polski. Nie wiadomo kiedy Zembrzycki wraz z rodziną opuścili Nową Wieś, na pewno było to po 1778 r. Dnia 28 lipca 1778 r. w Nowej Wsi odnotowano ślub Katarzyny Zembritzke (prawdopodobnie córki Antoniego i Barbary) z Łukasza Podjaskiego, który być może był przodkiem Fabiana Jakuba Malek v. Podjaskiego, którego grób z 1870 r. znajduje się do dziś w Nowej Wsi. Ród Podjaskich wywodzi się ze wsi Podjazy na Kaszubach i był tam notowany już w XVII w. Być może Łukasz Podjaski to wymieniany w 1772 r. podstarości borzechowski, który wkraczającym komisarzom pruskim zdawał kasę i rejestry gospodarcze.

W 1813 r. w Nowej Wsi zmarł Jan Tomasz v. Wernikowski, który został tu pochowany, co mogłoby wskazywać na to, iż był właścicielem majątku lub jego dzierżawcą.

Do dziś nie została ustalona data sprzedaży przez władze pruskie majątku Nowa Wieś pierwszemu właścicielowi i nie wiadomo kto nim był. Prawdopodobnie pod koniec XVIII w. właścicielami była rodzina Wernikowskich. W karcie ewidencyjnej zabytków z 1985 r. możemy przeczytać, iż majątek należał do Jakuba Przanowskiego herbu Nowina. Jako właścicieli z tej rodziny wymienia się: Jakuba, Marcina, Norberta, Edwarda i Stefana.

W połowie XIX w. Norbert Przanowski wybudował nowy murowany dwór na rzucie prostokąta, w miejscu poprzedniego spalonego w 1831 r. drewnianego dworu.

Informacje o tak długim panowanie Przanowskich w Nowej Wsi jest niestety błędna. Jak wskazują dostępne źródła, rodzina Przanowski objęła majątek dopiero w 1925 r.

W niektórzy źródłach można odnaleźć informację, iż kolejnymi właścicielami od 1843 r. była rodzina Hertzberg. Jednak w innym źródle jako właściciela majątku od 1843 r. wymienia się Knutha, ówczesnego właściciela klucza Rokocin, do którego należały: Rokocin, Nowa Wieś, Sumin i Miradowo. Nie wiadomo jednak na pewno w którym roku Knuth został właścicielem Nowej Wsi. Jednak potwierdzenie faktu własności znajduje się w matrykule dla Nowej Wsi założonej w 1865 r. Wymienia ona właśnie Knutha jako właściciela majątku Nowa Wieś. Kolejny dokument, potwierdzający fakt, że Nowa Wieś należała do rodziny Knuth, jest wydany w 1880 r. „Handbuch des Grundbestizen”. Podaje on, iż właścicielem majątku rycerskiego Nowa Wieś był Adolf Knuht. Wkrótce po nim majątek kupił Franz Parpat. Dopiero jako kolejnych właścicieli, w latach 1890-1922 wymienia się Hertzbergów. To oni rozbudowują dwór. Do zachodniej szczytowej ściany dworu dobudowują dwukondygnacyjny, neoklasycystyczny pałac. Ówczesnym właścicielem był Herzberg (inna pisownia: Hertzberg) senior. To jemu przypisuje się budowę pałacu, zaś jego synowi, Ewaldowi von Herzberg, który był właścicielem majątku od 1909 r., dalszą rozbudowę. Przypuszczalnie Herzbergom lub im najbliższym poprzednikom można przypisać założenie parku krajobrazowego oraz warzywniaka. W obrębie parku do 1945 r. zachowała się bażanciarnia oraz fontanna, a w warzywniaku cieplarnia. Według inwentaryzacji budowę pałacu przypisuje się na lata 1906-1914.

Rodzina Hertzberg

Trudno powiedzieć skąd rodzina Hertzberg przybyła do Nowej Wsi. Prawdopodobnie po 1880 r. przybyli oni z Rosji i kupili majątek Jabłowo od Jackowskich. W spisie nazwisk szlachty pomorskiej w Józefa Krzepeli, można odnaleźć nazwisko Arcemberski herbu własnego z przydomkiem Hertzberg, któremu przypisuje się gniazdo rodowe Arcemberg lub Hertzberg. Podobnie wspomina o tym Rüdiger Udo von Hertzberg, który pisze, że jego pradziadek Lois Ferdinand Adrian von Hertzberg urodził się 31 sierpnia 1802 r. w Hertzbergu (dzisiejsza wieś Lotyń w gminie Okonek w woj. zachodniopomorskim) w pobliżu Neustettin (dziś Szczecinek). Następnie Lois sprzedał majątek w Hertzbergu (lub jego część) i przeniósł się na ziemie żony gdzieś nad Bałtykiem.

Jak wspomniano wcześniej Hertzberg (bez wymienionego imienia) kupił dwa odrębnie zapisane w matrykule tereny w Nowej Wsi. Jak wspomina Rüdiger Udo von Hertzberg tym nabywcą majątku w Nowej Wsi był jego dziadek Ewald von Hertzberg, lecz według niego miało to miejsce dopiero w 1892 r. Prawdopodobnie w tym samym okresie na Pomorze przybyli bracia Ewalda. Brat Ewalda, Bruno kupił dobra Morzeszczyn (Morroschin) i w 1902 r. Owidz, zaś drugi z braci, Wilhelm w 1893 r. kupił Borkowo, a trzeci z nich Fritz Ludwig w 1882 r. Jabłowo.

Po przejęciu majątku przez Ewalda, zabudowania dworskie jak i folwarczne zostały przebudowane. Do istniejącego parterowego budynku części dworu dobudowano zachodnie skrzydło, które miało dwie kondygnacje i zostało przykryte dachem osłoniętym tralkową attyką. Do tego budynku dobudowano przeszkloną werandę zwieńczoną tarasem oraz charakterystyczną trzykondygnacyjną wieżę widokową ze stożkowym dachem z lukarnami, okolonym kutą balustradą. Według Rüdigera Udo von Hertzberg wieża miała zostać postawiona, ponieważ jego babcia, żona Ewalda, nie znosiła cygar i wieża była jedynym miejscem, gdzie można było palić.

W 1978 r. do zachodniej ściany pałacu dobudowano masywne schody, które dziś już nie istnieją.

Na początku XX w. Ewald von Hertzberg na przepływającej przez wieś Piesienicy wybudował elektrownię wodną. Starzejącemu się już wówczas ojcu w prowadzeniu majątku pomagał Udo Franz von Hertzberg, który urodził się 23.07.1880 r. w Berlinie i tam uczył się rolnictwa.

Kolejnymi właścicielami w latach 1922-1925 byli Roztworowscy. Inne źródła podają, iż od Ewalda von Hertzberg w 1923 r. majątek kupił Władysław Przanowski, były wysoki urzędnik ministerialny, naczelnik Wydziału programowego w Ministerstwie Oświaty. W 1926 r. majątek uległ częściowej parcelacji. W tym czasie pojawia się wiele rozbieżnych informacji na temat ówczesnych właścicieli Nowej Wsi. Jak wcześniej wspomniano Ewald von Hertzberg sprzedał swój majątek. Jedno źródło podaje, iż nastąpił to w 1923 r. a nabywcą był hrabia Jan Roztworowski z żoną R. Rilą. To oni dwa lata później sprzedali majątek Stefanowi Przanowskiemu. Podobne daty w swoich wspomnieniach przedstawia Rüdiger Udo von Hertzberg, wnuk Ewalda. Pisze on jednak, że jego dziadek sprzedał majątek hrabiemu Roztworowskiemu w 1922 r., ponieważ nie chciał przyjąć obywatelstwa polskiego. Z kolei ojciec Rüdigera, Udo Franz, chciał zostać w majątku, jednak na skutek odmowy przyjęcia obywatelstwa przez dziadka, cała rodzina wyjechała do Niemiec. Stamtąd Udo Franz wyjechał do Afryki, gdzie zmarł w 1933 r. jako obywatel Polski. Z kolei Rüdiger Udo urodził się w 1926 r. jako syn Polaka i dopiero w 1934 r. otrzymał obywatelstwo niemieckie.

Wracając do parcelacji, grunty parcelowane znajdowały się na terenie dzisiejszej Korytyby. Po parcelacji została tam resztówka z jednym budynkiem mieszkalnym, w którym mieszkał pracownik majątku. W ostatnim przedwojennym okresie i na początku wojny mieszkała tam rodzina Czerwińskich.

Jeżeli chodzi o Przanowskich, to nigdzie w księgach gruntowych nie występuje imię Władysław. Są jednak wymieniani w 1940 r. jako właściciele majątku Zofia Maria Przanowska z Grabowskich, Wojciech Piotr Przanowski i Izabela Przanowska. W „Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-pałacowego w Nowej Wsi” Z. i S. Grochowskich z 1985 r., znajduje się informacja iż w 1929 r. właścicielem wsi został Stefan Przanowski. Dodają również, że jego ojcem był Edward, a nie Władysław. Z kolei o Edwardzie jako ojcu Władysława pisze w swoim opracowaniu Gertruda Pierzynowska. O byłym ministrze ale o nazwisku Chrzanowski jako o właścicielu majątku do 1939 r. pisze w kronice szkolnej Bernard Grochocki. Również księga adresowa gospodarstw rolnych wymienia Stanisława jako właściciela Nowej Wsi.
Do Przanowskich majątek należał do 1940 r.

Podczas II wojny światowej Nowa Wieś Rzeczna była w rękach Niemców. W PRL-u, zaraz po II wojnie światowej, majątek został znacjonalizowany przez Państwo i utworzono tam placówkę SB. W 1945 r. powstał tu PGR. W pałacu mieściły się biura. W pałacu powstała nawet izba pamiątek po powstańcu Edwardzie Taczanowskim. Izba ta składała się z ok. 35 eksponatów. Nie wiadomo co mogło się z nimi stać. W 1970 r. w pałacu przeprowadzono remont. Przeniesiono do niego wówczas biura PGR-u, który dotychczas mieściły się w popadającej już w ruinę gorzelni.

W 1992 r. majątek PGR przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1995 r. majątek kupili Barbara i Zbigniew Ropiakowie.

We wsi zachowały się resztki cmentarza ewangelickiego wraz z mogiłą Marii von Herzberg (Hertzberg), żony Ewalda von Herzberg. Miejsce, gdzie znajduje się cmentarz nazywane jest „Puka”. Legenda głosi, że nazwa pochodzi od przezwiska, jaki nadano "starej" pani Hertzberg, która chodziła o lasce i pukała nią o podłogę.

• S. Grochowski, Karta Biała, 1985, www.zabytek.pl
• Krystyna Kostarczyk, Karta Biała, 1982, www.zabytek.pl
• Ewidencja parkowa, 1985, www.zabytek.pl
• https://opencaching.pl
• Program opieki nad zabytkami Gminy Starogard Gdański na lata 2011-2014
  Krzysztof Kowalkowski, Nowa Wieś Rzeczna, Gdynia 2008.

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Pocztówka ok. 1900, www.muzeumpomorza.pl