Pałac Strzembowo

W XIX i XX wieku Strzembowo należało do Charzyńskich, w tym w późnych latach dwudziestych XX wieku do Wincentego Charzyńskiego. Majątek liczył wówczas 644 hektary. Charzyńscy pozostawali właścicielami majątku do końca.

Jeszcze pod koniec XIX wieku żywa była na Kresach legenda Emira Tadż ul-Fehra Abd El-Niszana, czyli ekscentrycznego Wacława Seweryna Rzewuskiego (1784–1831), podróżnika-orientalisty i nade wszystko hodowcy koni; w Kuźminie na Wołyniu wzniósł on wspaniałe stajnie, „obok których zwykle koczował pod namiotami ze swoimi wiernymi kozakami, przybranymi, jak i ich pan, w turbany i burnusy arabskie z tą różnicą, że sam Emir nosił zawój zielony, jako wysoką odznakę tych, którzy odbyli pielgrzymkę do Mekki” – wspominał Józef Dunin-Karwicki w Opowiadaniach historycznych z dziejów okolicy Słuczy i jej dopływów. Na drugim krańcu Polski folwark dóbr Glesno w powiecie pilskim otrzymał nazwę Bagdad, po sprowadzeniu przez właścicieli majątku koni z Iraku.

Wschód od XVIII wieku stawał się przedmiotem szerokiej fascynacji świata Zachodu. Na Bliski Wschód udawali się malarze, poeci, kupcy i kolekcjonerzy, agenci dyplomatyczni, poszukiwacze przygód i awanturnicy. Owocem tych wypraw były pamiętniki, wspomnienia, opisy i opowiadania, również rysunki i szkice. Notatki z podróży po Turcji europejskiej Romana Zmorskiego drukowane były w 1861 roku w popularnym „Tygodniku Ilustrowanym”, a wzbogacały je piękne drzeworyty. Genre mauresque, który pierwotnie odnoszono jedynie do architektury Maurów w Hiszpanii, zaczął określać budowle wznoszone w formach charakterystycznych dla wszystkich krajów islamu. „Na Książęcem” Dom Imama i minaret wystawił w 1776 roku Szymon Bogumił Zug, a Jan Chrystian Kamsetzer zaprojektował Dom Turecki w Łazienkach. Na życzenie Anny z Tyszkiewiczów Dunin-Wąsowiczowej Henryk Marconi w latach 1824–1825 pawilonowi w ogrodzie Mokotowskim nadał cechy mauretańsko-gotyckie. On też dla tej samej fundatorki w 1837 roku zaprojektował Salę Mauretańską w pałacu w Jabłonnie oraz już wcześniej, w latach 1824–1828, dla generała Ludwika Paca urządził łazienkę w stylu mauretańskim w jego warszawskim pałacu na Miodowej. Wśród projektów Adama Idźkowskiego, który w Skierniewicach w 1845 roku wzniósł najpiękniejszą budowlę w stylu mauretańskim, niezachowany do dziś „Kaffenhauz”, mający pełnić rolę cesarskiego dworca kolejowego, odnajdziemy projekt wiejskiego domu i pałacu o cechach orientalnych. Do nielicznych przykładów wiejskich siedzib wzniesionych w szeroko rozumianym stylu Maurów należy pałac Larischów w Osieku koło Bielska Białej przypominający orientalny Royal Pavillion w Brighton, zamek w Kórniku pod Poznaniem, którego południowa fasada to wspomnienie słynnego Tadż Mahal w Agrze, a na Mazowszu dwór-pawilon w Gołaszewie i dwór w Strzembowie, być może wzorowany na słynnym pałacyku hrabiego Michała Woroncowa w Ałupce na Krymie z lat 1828–1848.

Dwór w Strzembowie wzniesiony został około 1870 roku dla Charzyńskich. (Według Pana Piotra Libickiego architekt dworu jest nieznany podobnie jak bezpośrednie motywy, które kierowały fundatorem. Istnieją jednak informacje które wskazują, iż budowę pałacu na zlecenie hrabiego Charzyńskiego, herbu Szeliga, rozpoczęto w 1870 roku według projektu Wiktora A. Schroetera, jednego z najlepszych architektów Rosji w tym czasie. Zaprojektował on m.in. Pałac Woroncowa w Ałupce na Krymie, w miejscu słynnej drewnianej rezydencji z XVII wieku. Wiktor A. Schroeter był bardzo popularny i wysoce stosowne było skorzystanie z jego usług. Biorąc pod uwagę status rodziny Charzyńskich oraz bliskie przyjaźnie w kręgach ówczesnej arystokracji, można przypuszczać iż zatrudnili słynnego architekta. Ówczesny właściciel Pan Adam Guzowski wskazuje również na fakt, iż autorką projektu parku i ogrodu była jedna z architektów ogrodu romantycznego w parku łazienkowskiego. Informacja ta została potwierdzona, przez żyjącą do niedawna we Włoszech, dziedziczkę dworu Charzyńskich. Wskazywała ona, iż do parku były dostarczane specjalnie zamawiane rośliny z Chin oraz innych równie odległych zakątków świata. Oprócz pięknego starodrzewu oraz stawu niestety niewiele z nich się zachowało.

Dwór to budynek parterowy, z mniejszymi dobudówkami z obu stron oraz piętrową częścią środkową lekko zryzalitowaną i otwartą wielką arkadą – charakterystycznym motywem sztuki Wschodu, spotykanym we wszystkich niemal meczetach świata. Część środkową ujmują pary cienkich kolumienek, a wieńczy ścianka z arkadowaniem. Wsparte na przyściennych kolumienkach arkady dekorują również jedną z dobudówek. Neogotyckim elementem jest wieńczące elewacje blankowanie. Niewykluczone, że autor dworu w Strzembowie wzór czerpał z angielskich realizacji, które bardzo często motywy sztuki Wschodu łączyły z architekturą późnego gotyku. Niestety, we wnętrzach nie zachowały się ślady żadnych dekoracji (nie jest to do końca prawdą, ówcześni właściciele pałacu dopilnowali aby odstworzone zostały m. in. podłogi drewniane z dekoracjami, stolarka, sztukateria, schody i wiele innych elementów). W Polsce fascynacja Wschodem miała swoją wyjątkową i długą tradycję. Rzeczpospolita graniczyła ze Wschodem, ze Wschodem wojowała, handlowała i ulegała jego czarowi. Broń, strój, słabość do tkanin i wschodnich przedmiotów, wschodni przepych i zwyczaj współtworzyły szeroko rozumianą kulturę sarmacką i sarmacki obyczaj. Nawet wpływały na język. Słowa bazar, kefir, topór, socha, jasiek, kilim czy dywan pochodzą z języków tureckiego, irańskiego i arabskiego i używane są do dziś. Nasz bohater Emir Rzewuski, który obok swojej stajni wystawił mały dwór „wpaniale przybrany wewnątrz na sposób zupełnie wschodni”, by móc się w nim chronić w czasie zimy lub niepogody, był więc ekscentrykiem jak każdy niemal Sarmata wygolony na łyso, z czubem na środku głowy, który wdziewał turecką szatę, a do boku przypinał wykrzywioną w półksiężyc karabelę. Ekscentrykiem, który w owym czasie coraz bardziej wpisywał się w ogólnoeuropejską modę, a nie tylko polską tradycję.

Jak relacjonuje Pan Piotr Bilski, w 2018 roku zakończył się gruntowny remont pałacu zlecony przez nowego właściciela. Obecnie budynek pełni role prywatnej rezydencji. W zabytkowym parku zostały odtworzone alejki, chodniki, dojazdy, a całość została oczyszczona i zrewitalizowana. Zadbano również o odpowiednie nasadzenia, teren wyposażono w latarnie, ławeczki oraz inne atrybuty zabytkowego parku. Na jesieni 2018 rozpoczęto prace mające na celu uruchomienie w obrębie posiadłości, pierwszej w tym regionie winnicy. Budynek znajduje się pod ciągłą opieką zatrudnionego konserwatora, ogrodnika oraz mieszkających na stałe właścicieli pałacu Aleksandry i Adama Guzowskich. 

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013, Piotr Bilski, 2022 r. (udostępniono za zgodą autora)
Zdjęcia: Piotr Bilski, 2022 r. (udostępniono za zgodą autora).