Pałac Jabłonowo Pomorskie

Jabłonowo Pomorskie nazywane jest osadą prastarą. Gród obronny funkcjonował w Jabłonowie Pomorskim już w XI-XII wieku. Znajdował się on na obecnym wzgórzu pałacowym. Znany jest z dokumentu tzw. łowickiego z 1223 roku (inne źródła wskazują na rok 1222). W owym dokumencie książę Mazowsza Konrad Mazowiecki nadał bp. Chrystianowi m.in. Jabłonowo. Miejscowość znalazła się w granicach komturstwa brodnickiego po przejęciu tych terenów przez Krzyżaków. W 1342 r. Wielki Mistrz Krzyżacki Ditrich von Altenburg nadał dobra rycerzowi Rydgerowi von Lugendorf. Istnieje również wzmianka, że w 1414-1423 część terenu należała do Bundka alias Bondeka von Gabilnow.

Jabłonowo Pomorskie w II połowie XV wieku należało do rodziny Wichulskich z Wichulca. Pierwszym posiadaczem majątku z tego rodu był Mikołaj, a potem jego bracia Stanisław i Hartman. W 1586 roku dobrami zarządzał Grzegorz Jabłonowski z Wichulca (inne źródła podają, że był on właścicielem Jabłonowa już nieco wcześniej, bo w 1580 roku), który był spokrewniony z poprzednimi właścicielami. W 1607 roku nowym właścicielem został Zygmunt Jabłonowski von Eichholc (syn Grzegorza). Kolejno w 1640 roku właścicielami wsi została rodzina Działyńskich herbu Ogończyk. W 1641 roku Jan Działyński, wojewoda chełmiński, zapisał tę posiadłość zakonowi jezuitów z Grudziądza. W 1773 roku nastąpiła kasata zakonu jezuitów i cały majątek przejął Skarb Państwa Pruskiego. Dobra ziemskie przeszły na własność prywatną.

Dnia 17 maja 1784 roku król pruski Fryderyk II nadał Jabłonowo A. Sumińskiemu, podkomorzemu dobrzyńskiemu. Po nim dobra dziedziczy jego syn – Tomasz. W początku XIX wieku majątek drogą koligacji rodzinnych przechodzi na Karwatów herbu Murdelio. W latach 1819-1832 właścicielem dóbr jest Felix Karwat z Białobłotów. W 1835 roku jego córka Otolia wyszła za mąż za Stefana Narzymskiego herbu Dolęga, którzy dziedziczą jabłonowski majątek w 1845 roku. Na lata 1854-1866 przypada budowa pałacu na wzgórzu, gdzie poprzednio istniał dwór i folwark. W 1868 roku Maria Narzymska, córka Stefana i Otylii dziedziczy dobra jabłońskie. W 1873 roku wzięła ona ślub z księciem Feliksem Ogińskim. Maria Narzymska sprowadziła siostry szarytki z Chełmna, które utrzymywały ochronkę dla dzieci wiejskich, pielęgnowały chorych i uczyły robót ręcznych wiejskie dziewczęta. W szkole przebywało około 80 uczennic. W 1877 roku nastąpiła kasata zakonu szarytek, które opuściły Jabłonowo. W latach 1886-1891 dzierżawcą majątku jest Albert Dirian.

W 1894 roku powstaje w Poznaniu Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. Księżna Maria z Narzymskich Ogińska umiera 19 kwietnia 1914 roku. Na mocy jej testamentu Jabłonowo przechodzi w ręce Zygmunta Narzymskiego.

W trakcie I wojny światowej do 15 stycznia 1920 roku w Jabłonowie stacjonuje niemiecki Grenzschutz, a później na krótko wojska rosyjskie. W okresie pruskim miejscowość nosiła nazwę Goßlershausen.

Po śmierci ojca Zygmunta Narzymskiego w 1920 roku pałac i przyległy do niego teren dziedziczą syn Tadeusz, a po jego śmierci w 1925 roku jego żona Helena. Sprzedała ona posiadłość w 1931 roku Państwowemu Bankowi Rolnemu w Warszawie. Dnia 15 lipca 1933 roku pałac w Jabłonowie kupuje Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej i tworzy w nim jeden z Domów Generalnych.

Dnia 7 września 1939 r. siostry pasterki zostały przeniesione do Dębowej Łąki a pałac przejęło wojsko niemieckie. Trwało to do września 1940 r. Następny okres w dziejach pałacu to gehenna ludności polskiej. Utworzono obóz przejściowy, w którym Gestapo przeprowadzało selekcję Polaków. Ludność była przesiedlana do obozów koncentracyjnych np. Stutthof, obozów pracy np. Potulice, jak również byli przesiedlani do Generalnej Guberni, do pracy w Rzeszy a nawet traceni.
Po zakończeniu II wojny światowej, w lutym i marcu 1945 r. pałac był zajęty przez radziecki NKWD. Na wiosnę wróciły siostry pasterki i przejęły zespół pałacowy.

Pałac został wzniesiony w 1653 roku przez ówczesnego właściciela Stefana Narzymskiego.

Pałac w Jabłonowie Pomorskim został zaprojektowany przez architekta Augusta Stülera (1800-1865). Stüler połączył gust Włoch w architekturze: otwory okienne – półkoliste, tarasy, balkony, z elementami gotyckimi w postaci krenelażu. Architekt zachował romańskie motywy w postaci półkolumn z dekoracją roślinną. Zespół trzech pawilonów (które pełniły niegdyś funkcję: kurnika, lodowni, składnika i ustępu), połączone półkolistym murem zwieńczonym krenelażem również są bardzo interesujące. Pałacowe wnętrza wyróżniają się dzięki nieregularnym układem pomieszczeń z reprezentacyjną klatką schodową o żeliwnej konstrukcji ze stopniami z białego marmuru.

Herb Namrzyskich z białego marmuru umieszczono na ścianie w górnej części klatki schodowej. Sufity pomieszczeń oraz sal parteru zdobione są gzymsami i fasetami, dekoracją stiukową w formie plafonów. Drzwi w salonach są dwuskrzydłowe z dekoracją. W salonie owalnym na parterze dodatkowo zdobi parkiet z dwu kolorowych tafli w dekorację roślinną. Piece kaflowe mają korony neogotyckie. W dwóch wieżach umieszczone są schody jako główny układ komunikacyjny. Kaplica jest nakryta płaskim stropem z dekoracją, a w prezbiterium jest sklepienie krzyżowe.

W uzupełnieniu w części gospodarczej pałacu powstał 4 kondygnacyjny spichrz i pawilony oraz poniżej pałacu od strony wschodniej tzw. czworaki. Jeden z nich w okresie międzywojennym XX w. pełnił funkcję poczty. W latach 60. XIX w. powstała stajnia z czerwonej cegły. Budynkiem, który stanowi zagadkę był dom ogrodnika położony ok. 200 m na zachód od pałacu a rozebrany w latach 70. XX w. Powstał 100 lat wcześniej. Dziś dokładnie na jego miejscu, po obrysie zachowanych murów piwnic wzniesiono budynek nowicjatu. Po II wojnie światowej rozebrano jedną ze stodół i kilka budynków (kuźnię, kierat do pompy, mury ogrodzenia.

• Edward Wiśniewski, Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza 2016, Rok XIV, nr 24(477) : Jabłonowo Pomorskie, Grudziądz 2016
• Jerzy Krzyś, BBiuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza 2022, Rok XX nr 4 (728) : Bitwa, która ocaliła Grudziądz, Grudziądz 2022 (zdjęcie pałacu, domena publiczna)
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 3, 1880-1914
• Stefan Bilski, Region brodnicki : historia, zabytki, krajobraz, Toruń 1985

Zdjęcia:

• Michał Piotrowski, 2022
• Biblioteka cyfrowa POLONA, domena publiczna
• Jerzy Krzyś, BBiuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza 2022, Rok XX nr 4 (728) : Bitwa, która ocaliła Grudziądz, Grudziądz 2022 (zdjęcie pałacu, domena publiczna)

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska