Pałac Wejherowo

Wejherowo zostało założone w pierwszej połowie XVII wieku przez Jakuba Weihera (Wejhera). W 1643 roku za zgodą króla Weiher wydał statut dla miasta. Również na prośbę Weihera Jan Kazimierz nadał na sejmie w 1650 roku miastu prawo chełmińskie. Jako herb dla miasta wyznaczono biały krzyż maltański, osadzony w polu niebieskim, w środku krzyża znajduje się czerwona róża. Jakub Weiher zmarł w 1657 roku i został pochowany w wejherowskim klasztorze.

W 1676 roku dobra wejherowskie i rzuczewskie nadbył od dwóch córek Weihera ks. Michał Kazimierz Radziwiłł. Po jego śmierci (w 1681 roku) majątek odziedziczyła małżonka Katarzyna z Sobieskich. Ona z kolei w 1685 roku darowała dobra swojemu bratu Janowi III Sobieskiemu. Po śmierci króla majątek przeszedł na żonę Marię Kazimierę i ich syna Aleksandra. Po jego zgonie Wejherowo wraz z Rzucewem i Kolebkami przypadły młodszemu bratu Jakubowi Ludwikowi.

Przebendowscy zakupili starostwo puckie oraz dobra wejherowsko-rzucewskie po roku 1714 za sprawą ówczesnego wojewody inflanckiego Piotra Jerzego Przebendowskiego. Ten prowadził w imieniu rodziny rozmowy z królewiczem Jakubem Sobieskim. Ich negocjacje zakończyły się pomyślnie dla Przebendowskich. Podskarbi wielki koronny Jan Jerzy Przebendowski otrzymał starostwo puckie 3 lutego 1717 roku. W marcu tego samego roku przekazał je swojemu kuzynowi, wojewodzie inflanckiemu Piotrowi Jerzemu. Dobra wejherowsko-rzucewskie królewicz Jakub Ludwik sprzedał 20 października 1720 roku za 320 000 złotych polskich Piotrowi Jerzemu.

W 1767 roku Ignacy Franciszek Przebendowski rozpoczął budowę pałacu w Wejherowie. Powstawał on w miejscu ogrodów mieszczańskich nad Cedronem. Pierwszym etapem budowy nowego obiektu było osuszenie podmokłego gruntu, który często był narażony na wylewy Cedronu. Wynikiem tychże prac są widoczne do dziś stawy położone wokół założenia parkowego. Prace zostały przerwane w 1772 roku (I rozbiór Polski). Prusy Królewskie niemal w całości zostały włączone do państwa pruskiego. Wojewoda pomorski przerwał budowę siedziby rodowej w Wejherowie i postanowił na stałe opuścić rodzinne strony. W kwietniu 1774 roku Ignacy Franciszek Przebendowski sprzedał za sumę miliona dwudziestu tysięcy złotych polskich, dobra rzucewsko-wejherowskie bratu stryjecznemu, chorążemu pomorskiemu Józefowi Antoniemu Przebendowskiemu z Kolibek.
Następnie właścicielem Wejherowa został ród Keyserlingków. W owym czasie ważnym faktem dla regulacji miasto – dobra Keyserlingków był fakt podzielenia ich na dwa klucze – wejherowski oraz rzucewski (po śmierci Ottona w 1820 roku). Rzucewskie dobra były posagiem córki Emmy, poprzez jej małżeństwo przeszły w ręce rodziny von Below.
Jeszcze wcześniej ok. 1800 roku hrabia Otto von Keyserlingk dokończył budowę pałacu. Został on wtedy przebudowany w stylu empiryzmu. Oba skrzydła powstały w trakcie rozbudowy w 1857 roku. Ta data widnieje na frontonie ogrodowym budowli. W 1922 roku pisał o nim Józef Staśko (cytat podany za „Historią Wejherowa"): „Mimo że nie stoi na poziomie tak wysokim pod względem artystycznym, jak zamek w Rzucewie, pałac w Krokowie, zamek w Barłominie, czy też pałac oliwski, jednak znać zaraz, że to rezydencja magnacka, pańska. Jak dwór króla Jana Kazimierza w Karlikowie koło Sopotu, ukryty wśród drzew i nad stawem uroczym wznosi się i ten pałac wejherowski, zwany zamkiem. Obchodzimy go wokół i stajemy na tarasie zamkowym, u stóp którego bije wspaniała fontanna wśród kwiatów i zieleni. [...] Chociaż pałac Keyserlingków – nazwany zamkiem nie posiada specjalnych jakiś rzeźbami ornamentyki, jednak na tle okolicznej zieleni i stawu czyni miłe wrażenie."

Tak opisywany pałac w stylu angielskim otrzymał dzięki przebudowie i rozbudowie z 1857 roku formy neogotyckie. Obiekt był własnością rodową Keyserlingków do końca II wojny światowej. Po wojnie w pałacu mieściły się kolejno: Technikum Leśne, internat oraz przedszkole. Od 1993 roku stał się siedzibą powstałego w 1968 roku Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie.

O Wejherowie krąży wiele tajemniczych legend. Jedna z nich związana jest z córką dawnych właścicieli pałacu – Adelajdą de Lynear von Keyserlingk. Jej nagrobek znajduje się na Kalwarii Wejherowskiej, w sąsiedztwie Kościoła Trzech Krzyży. Legenda głosi, iż Adelajda została pochowana w tym miejscu, ponieważ jej rodzina była przeciwna małżeństwu z pruskim oficerem Karlem de Lynear, który był katolikiem. Keyserlingkowie byli protestantami, dlatego nie zgodzili się na pochówek zmarłej na rodowym cmentarzu. Inna wersja głosi, iż Adelajda zażyczyła sobie pochówku w tym miejscu. Przesłanki głoszą, że hrabianka oczekiwała powrotu swego ukochanego, który wyruszył na wojnę i chciała być pochowana na miejscu ich ostatniego pożegnania. Zagadkowy grób Adelajdy owiany jest mgiełką romantyzmu, ponieważ współcześnie stał się miejscem spotkań zakochanych. Podobno ducha córki dawnych właścicieli pałacu można spotkać wieczorami, błąkającą się w pobliżu swego grobu.
Klub Miłośników Wejherowa – nieformalne zrzeszenie zajmujące się pielęgnacją i upamiętnianiem przeszłości miasta – zwrócił się w 2012 r. z wnioskiem do prezydenta miasta Krzysztofa Hildebrandta, w sprawie upamiętnienia miejsca pochówku Adelajdy von Keyserlingk. Miłośnicy miasta obalili również legendę o pochówku Adeli.

Nasza „Adela” miała ślub w tym samym dniu co jej młodsza siostra Klementyna Zofia, co podważa domysły, że została odrzucona od rodziny za poślubienie katolika. W takim przypadku nie byłoby mowy o ślubie dwóch sióstr w tym samym dniu. Ślubie, który odbył się na pewno z wielką fetą.

Najprawdopodobniej Adela była pierwszą z rodziny Keyserlingk, która zmarła w Wejherowie. W tamtym czasie właściciele pałacu mogli jeszcze nie mieć koncepcji, gdzie będzie ich miejsce spoczynku. To mogło by tłumaczyć miejsce pochówku hrabianki. W późniejszym czasie Keyserlingkowie urządzili rodzinny cmentarz na terenie dzisiejszego parku.

Jako że rodzina była m.in. opiekunami Kalwarii, a miejsce na wzgórzu było bardzo romantycznie położone (na co zwracano uwagę w tamtych czasach), zdecydowano tam pochować córkę. 

Z inicjatywy Klubu powstała tablica informacyjna, która usytuowana jest przy grobie Adelajdy. Oto jej tekst:

W tym miejscu spoczywa Anna Charlotte Adelheid Lyeaar hrabina von Keyserlingk, najstarsza z trzech córek pierwszego właściciela dóbr wejherowsko - rzucewskich z rodu Keyserlingk, Otto Aleksandra i hrabiny Emilii Aleksandryny von Donhoff. Urodzona 12 czerwca 1792 roku, zmarła 11 maja 1811 roku w Wejherowie. 5 czerwca 1810 roku poślubiła Carla von Lynaar podporucznika Gwardii Przybocznej Króla Pruskiego, który jako kapitan kawalerii poległ 26 maja 1813 roku pod Hainau.

Powyższy teskt jest fragmentem pracy autorki strony Niny Herzberg-Zielezińskiej, pt. "Historyczne rezydencje powiatu wejherowskiego – krajobraz kulturowy i narracje".

Znakomitym przykładem upamiętnienia postaci Adelajdy jest film (romans historyczno-kostiumowy), który został wyreżyserowany przez Wojciecha Rybakowskiego. Akcja dzieje się w Wejherowie, m.in. w Pałacu Keyserlingków i Przebendowskich na Kalwarii Wejherowskiej, w kościele przyklasztornym oraz na historycznych uliczkach miasta. Reżyser chciał przedstawić historię miłości Adeli do pruskiego oficera Karla de Lynear, pokazać tło historyczne tamtych czasów, stosunki panujące w pałacu i relację państwo-służba.

Pomysł na ten film miałem od dawna, a inspiracją była płyta nagrobna, zlokalizowana na Kalwarii Wejherowskiej, w pobliżu ukrzyżowania Chrystusa. Wiele razy przechodziłem obok tej tajemniczej płyty na wejherowskiej Golgocie, intrygowała ona mnie bardzo. Jak się okazało, pochowana tam została Adelajda de Lynear Keyserlingk, na temat której kroniki mówią bardzo niewiele. Znamy jej datę urodzin, śmierci oraz wiemy, za kogo wyszła za mąż. To są fakty, na których opiera się film. Cała reszta to domysły.

Powyższy teskt jest fragmentem pracy autorki strony Niny Herzberg-Zielezińskiej, pt. "Historyczne rezydencje powiatu wejherowskiego – krajobraz kulturowy i narracje".

Na jednym z forów internetowych odnalazłam ciekawy komentarz. Internauta jest oburzony współczesnym nazewnictwem dotyczącym pałacu w Wejherowie. Wskazuje na problem, który dotyczy wielu obiektów rezydencjalnych w powiecie wejherowskim, czyli zacieranie bądź wymazywanie niemieckiej historii na omawianych terenach:

W Wejherowie nie ma czegoś takiego jak pałac Przebendowskich! Nie ostał się dwór tej familii. Wkleiłeś zdjęcie, które jasno ukazuje jak powinien być zwany budynek i tak jest szczęśliwie coraz częściej nazywany przez historyków: pałac Keyserlingkow, a nawet w materiałach promocyjnych (pałac Keyserlingków-Przebendowskich). Cóż – efekt natarczywego pozbywania się wszelkich śladów niemieckości na Pomorzu po II wś, fałszującego naszą historię.

Były dyrektor Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej (które ma obecnie swoją siedzibę w pałacu w Wejherowie) Pan Radosław Kamiński zerwał z poprzednim nazewnictwem (tj. Pałac Przebendowskich). Za jego dyrektorowania (2007-2013) pałac zaczęto nazywać pałacem Keyserlingków i Przebendowskich. Co prawda Ignacy Przebendowski, będący przedstawicielem magnackiego rodu z Pomorza, zainicjował w 1767 r. budowę pałacu, jednak to Otto Keyserlingk rozebrał pałac i przesunął jego bryłę w kierunku południowym oraz wschodnim.

Na dowody tego natrafiono podczas prac ziemnych, przy zakładaniu trawników w 2010 roku. Udało się odkopać resztki fundamentów starego pałacu Przebendowskich, przed frontowym wejściem do pałacu, zarówno po lewej jak i prawej stronie. Podczas kolejnych prac przy budowie alejek parkowych (ze środków unijnych) natrafiono na fundamenty skrzydła od zachodu. Wszystkie znaleziska zgodnie ze sztuką poddano badaniom archeologicznym, za zgodą konserwatora zabytków część pozostawiono w widocznej dla zwiedzających formie, część zakopano pozostawiając na wierzchu tzw. unaocznienie (dotyczyło to skrzydła zachodniego). Niestety, brak planu badań archeologicznych w pierwszych latach renowacji pałacu zaprzepaścił możliwość odkrycia ciekawych śladów poprzedniego pałacu. Ale to co odkryto i tak postawiło w nowym świetle dotychczasowe wersje historii obiektu.

Należy więc jednoznacznie stwierdzić, iż współczesny kształt i formę pałacu nadali Keyserlingkowie. Dlatego też nazwa pałacu zdecydowanie powinna rozpoczynać się od ich nazwiska – Pałac Keyserlingków i Przebendowskich.

Powyższy teskt jest fragmentem pracy autorki strony Niny Herzberg-Zielezińskiej, pt. "Historyczne rezydencje powiatu wejherowskiego – krajobraz kulturowy i narracje".

• F. Sulimierski, B. Chlebowski, J. Krzywicki i W. Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XIII, Warszawa: 1880-1902.
• J. Borzyszkowski, Historia Wejherowa, Wejherowo 1998.
• Beata i Tomasz Żmuda-Trzebiatowscy, Spacerkiem po dawnym Wejherowie oraz Ziemia wejherowska na starych pocztówkach, Wejherowo 2012.
• NIna Herzberg-Zielezińska, praca magisterska: Historyczne rezydencje powiatu wejherowskiego – krajobraz kulturowy i narracje, Gdańsk 2016.

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Robert Zieleziński, 2017 r.
• Litografia, Alexander Duncker, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der Preussischen Monarchie, Berlin, 1861-1862, Bilioteka Narodowa POLONA, domena publiczna
• Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna
• Karta zielona obiektu, 1959, autor nieznany, kartę wypełnił: F. Mamuszka, www.zabytek.pl