Dwór w Wilczyskach

Początki osady w Wilczyskach nie są do końca znane. Wiadomo, że w pierwszej połowie XIV wieku Wilczyska należały do Andrzeja Ciołka i funkcjonowała w tym czasie parafia włączona do archidiakonatu radomskiego. Z 1458 roku pochodzi wzmianka o podziale dóbr po Andrzeju Ciołku pomiędzy jego synów. W wyniku tego podziału Wilczyska wraz z innymi miejscowościami przypadły Andrzejowi, który miał trzech synów – Jana, Andrzeja i Stanisława. W 1505 roku dziedzicem Wilczysk był już wspomniany Jan Ciołek. Potwierdza to dokument z 9 marca 1508 roku, podpisany przez króla Zygmunta I Starego, w którym zatwierdzono podział majątku.

W 1569 roku Wilczyska nadal należały do rodziny Ciołków. Według rejestru poborowego odprowadzali wtedy opłatę z 22 łanów i należały do dużych wsi, liczących ponad 250 mieszkańców. W późniejszym rejestrze (z 1576 roku) odnotowano, że w Wilczyskach funkcjonowały cztery karczmy mające prawo ważenia piwa i dwa młyny wodne korzystające łącznie z pięciu kół. Ponadto w spisie tym odnotowano, że Stanisław Ciołek z Żelechowa posiadał w ziemi stężyckiej duży klucz majątkowy składający się z 17 wsi i dwóch części, o łącznej wielkości 125 łanów kmiecych. W ich skład wchodziły też Wilczyska. Część dóbr było dzierżawionych przez okoliczną szlachtę, m.in. przez Anzelma Gostomskiego, wojewodę rawskiego.

Na początku XVII wieku majątek należał do wojewody inowrocławskiego Jana Gostomskiego, choć istnieją przypuszczenia, iż Wilczyska należały do rodziny Gostomskich już między 1576 a 1595 rokiem.

W latach 1595-1599 odnotowano w źródłach, iż kościół w Wilczyskach został zamieniony na zbór ewangelików reformowanych, któremu w 1595 roku patronował Stanisław Gostomski.

Stanisław Gostomski zmarł bezpotomnie w 1598 roku, a majątek przejął jego brat Hieronim.

On również był protestantem, jednak w czasie sejmu w 1589 roku dokonał konwersji na katolicyzm i stał się „jednym z bardziej niebezpiecznych prześladowców różnowierców i sztandarowym przywódcą polskiej kontrreformacji”. Wtedy też rozwinęła się jego kariera polityczna — został wojewodą poznańskim (w 1592 roku), następnie starostą sandomierskim (w 1597 roku). Miał ku temu również odpowiednie podstawy materialne. Odziedziczył po ojcu starostwa wareckie i grójeckie (w 1586 roku), zaś rok wcześniej otrzymał od Stefana Batorego starostwo sannickie. Od Zygmunta III, oprócz miejscowości Środa i Wałcz, w roku 1588 otrzymał starostwa gąbińskie i mosińskie, zaś w 1597 roku sandomierskie oraz dzierżawę strzelecką. Prowadził intensywną działalność fundacyjną, m.in. zakładając szpitale w Grodźcu (w 1596 roku) oraz w Sandomierzu (w 1604 roku). Na utrzymanie tej drugiej placówki zapisał pięć tysięcy złotych ze swoich dóbr w Wilczyskach. W 1598 roku wybudował kaplicę przy kościele parafialnym w Środzie, w 1602 roku ustanowił dla jezuitów sandomierskich pensję 2 tysięcy florenów i uposażył zakon, przekazując wieś leżącą w powiecie sandomierskim. W Sandomierzu ufundował jezuitom również szkołę nazwaną później Collegium Gostomianum.

Hieronim zmarł w 1609 roku, a Wilczyska odziedziczył jego syn, Jan z Leżenic, wojewoda inowrocławski (od 1611 roku), następnie kaliski (od 1620 roku). Po śmierci Jana w 1623 roku, majątek przejął jego niepełnoletni wówczas syn, Franciszek Hieronim. Jego opiekunem prawnym został stryj, Zygmunt Gostomski. W 1627 roku Zygmunt Gostomski otrzymał od bratanka w dzierżawę dobra obejmujące także Wilczyska. Po bezpotomnej śmierci Franciszka Hieronima, majątek w Wilczyska i Pawłowicach pozostał w dożywotnej dzierżawie jego żony, Marianny z Gembickich. Za sprawą ich małżeństw, majątek zmieniał swoich właścicieli. W 1647 roku poślubiła ona Jana Odrzywolskiego, kasztelana czernichowskiego, a w 1653 roku Zbigniewa Ossolińskiego, wojewodę podlaskiego. Marianna z Gembickich Ossolińska zmarła w 1670 roku.

Pod koniec XVI wieku w Wilczyskach istniał zamek, który również pełnił funkcje mieszkalne dla Gostomskich. Zamek ten był ponoć uznawany za najpiękniejszy w ziemi stężyckiej. To w nim Jan Gostomski podejmował parę królewską – Zygmunta III Wazę i Konstancję Habsburżankę, którzy odprowadzali królewicza Władysława (przyszłego króla Władysława IV Wazę) na wyprawę moskiewską. Królewicz wyjechał z Wilczysk wyposażony przez Gostomskiego w stuosobowy oddział piechoty, który zobowiązał się utrzymywać do końca wojny.

Nie są znane dalsze losy założenia w Wilczyskach. Prawdopodobnie uległo ono zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1660, choć nie dysponujemy bezpośrednimi wzmiankami to potwierdzającymi. Mogło do tego dojść już w roku 1655. Brak też informacji źródłowych na temat ewentualnego stopnia destrukcji budowli. Na podstawie danych o stratach wojennych z tego czasu, ale dotyczących dwóch pobliskich miast królewskich — Stężycy i Łukowa, można przypuszczać, że również zamek w Wilczyskach mógł zostać wtedy poważnie uszkodzony.

Do dziś po zamku w Wilczyskach pozostały jedynie relikty założenia obronnego, które znajdują się na wschód od miejscowości Wilczyska, na lewym brzegu rzeki Wilgi, w odległości 200 m na zachód od jej koryta.

Dobra wilczyskie jeszcze kilkakrotnie zmieniały właścicieli. W drugiej połowie XVIII wieku (do roku 1792) należały do księcia Jerzego Lubomirskiego, generała wojsk koronnych, następnie do Romana Placyda (tylko w roku 1792), szambelana królewskiego, zaś potem do rodziny Wyssogota-Zakrzewskich (do 1825 roku), wreszcie do rodu Korzybskich.

Dwór w Wilczyskach zbudował w połowie XIX wieku Jan Korzybski, podpułkownik trzeciego pułku Husarów Węgierskich. Dwór otoczono parkiem. Do dworu prowadziła aleja dojazdowa obsadzona lipami i tujami, która kończyła się typowym podjazdem przy kolistym gazonie. Dwór usytuowano w zachodnim narożniku pięciobocznego parku. Jego ozdobą były dwa stawy połączone kanałami z rzeką Wilgą. Murowany obiekt został rozbudowany na początku XX wieku przez kuzyna Jana. Dodano wówczas skrzydło zachodnie.

Po 1945 roku majątek stał się własnością skarbu państwa polskiego. Od 1959 roku był w użytkowaniu Szkoły Podstawowej. W 2013 roku zespół parkowo-dworski został zwrócony prawomocnym spadkobiercom właścicieli. Obecnie przeszedł remont i został wystawiony na sprzedaż.

• Włodzimierz Boruch, Karta Biała, 1999, www.zabytek.pl
• Karta zielona, 1967, www.zabytek.pl
• Ewidencja parkowa, 1982, www.zabytek.pl
• Zbigniew Lipski, Andrzej Łuczyński, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny. Część 1. Powiaty: kraśnicki, łukowski, opolski, puławski, rycki, Dęblin 2020
• Wojciech Bis, Wilczyska - mieszkalno-obronna siedziba na pograniczu Mazowsza i Małopolski z końca XV - drugiej połowy XVII wieku [w:] Kwartalnik historii kultury materialnej, 69 (3), 2021.

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Dwór Wilczyska