Najwięcej zagrożonych, zarówno pod względem ilościowym, jak i procentowym, jest obiektów przemysłowych (15; prawie 1/4 wszystkich obiektów przemysłowych wpisanych do rejestru). Następnie wymienić należy obiekty gospodarcze (zagrożonych jest jedynie 3, ale jest to ponad 16% wszystkich zabytków gospodarczych będących w rejestrze) i folwarczne (zagrożonych jest 9; ponad 10% tego typu obiektów). Większość z tych obiektów to elementy związane z dawnymi majątkami ziemskimi: założeniami dworskimi, pałacowymi, folwarcznymi. Zagrożenia występują zazwyczaj w całych zespołach, ale obiekty towarzyszące dominantom (dwór, pałac) najczęściej są w dużo gorszym stanie; łącznie w grupie dawnych majątków (przyjętej jako suma rezydencji, zieleni i budynków folwarcznych) jest 27 obiektów zagrożonych (6,5% ogółu tych obiektów, ale aż ponad 1/3 wszystkich zagrożonych).
Zabytków szczególnie zagrożonych w województwie jest niespełna 5% ze wszystkich obiektów (73). Prawie 25-procentowy udział, w tym zarówno obiektów przemysłowych, jak i ogólnie pojętych założeń rezydencjonalnych (na które też składają się towarzyszące im parki i zabudowania folwarczne), prowadzi do wniosku o niedocenianiu świeckiej tradycji, pochodzącej z całkiem niedawnych czasów, bo głównie z XIX i częściowo z XX w. Wskazuje na to zestawienie chronologiczne, gdzie 38 obiektów ma XIX-wieczne proweniencje. I nie dziwi wobec tego rozkład powiatowy, w którym przodują powiaty o tradycji: przemysłowej (kielecki, ostrowiecki, starachowicki) oraz dworkowej (buski, jędrzejowski, opatowski). Przyczyny wystąpienia zagrożenia są wspólne dla wszystkich rodzajów zabytków i skutkują stanem prowadzącym do stopniowego zawilgocenia, zagrzybienia, osłabienia konstrukcji i w efekcie do destrukcji zabytku. Obserwuje się, że powyższy problem występuje najczęściej w obiektach prywatnych – wynika to po części (dla obiektów dużych) z nieświadomości inwestorów i braku wcześniejszej oceny kosztów inwestycji (w efekcie czego nabyte nieruchomości zabytkowe zmieniają właścicieli, jednak ich kondycja się nie zmienia); zaś dla obiektów małych często z ubóstwa mieszkańców. Sytuację pogarsza jeszcze fakt, gdy powyższe realia dotyczą obiektu przemysłowego; do czynników niesprzyjających dochodzi wówczas problem adaptacji obiektu przy konieczność uszanowania jego przemysłowego charakteru (np. zespół dawnego zakładu Schönberga w Wąchocku). Oczywistym, ale nie do końca tłumaczącym powodem jest brak środków – czy to w kasie gminnej, czy u prywatnego właściciela. Kolejną problematyczną grupą zabytków są obiekty związane z dawnymi majątkami ziemskimi: założeniami pałacowymi, dworskimi i folwarcznymi, gdzie fazę niszczenia zapoczątkowała już powojenna polityka państwa, gdy dawne majątki przekazywane były głównie przedsiębiorstwom rolniczo-produkcyjnym oraz niekiedy ośrodkom gminnym – co skutkowało przeważnie rabunkową eksploatacją lub nowymi, doraźnymi inwestycjami i degradacją zabytku. Współczesne losy tych obiektów zaczynają się już trochę lepiej kształtować. Część z nich udało się odzyskać dawnym właścicielom (lub ich spadkobiercom), którzy zajęli się ich odnową (lub też nie mogą sobie z nią poradzić), ale inne pozostały we władaniu, już skomunalizowanym, gminnym i trudno dla nich znaleźć sensowne użytkowanie (szczególnie że wymaga to nakładów większych niż nowe inwestycje). Przykładem jest zespół pałacowy we Włostowie – który po wojnie pozostawiony został na pastwę miejscowej ludności, a ta doprowadziła obiekty założenia do ruiny (w jakiej pozostają do dzisiaj). Właściciel odzyskał część majątku, ale jego stan jest tak zły, że odbudowa jawi się jako nieopłacalna. W każdym przypadku konieczna jest teraz zdecydowana interwencja konserwatorska, wsparta (jednak) środkami finansowymi – stosownymi do indywidualnego przypadku danego obiektu.
Fragmenty tekstu pochodzą z Raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych w województwie świętokrzyskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), wyd. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017.
