Pałac w Ponarach

Ponary pojawiają się w dokumentach źródłowych po raz pierwszy w 1334 r. Istniały już tu wówczas dobra ziemskie. Nazwa Ponary wywodzi się od jeziora Narie.

W XVI w. majątek był w posiadaniu rodziny Behrenreuter, a w XVII Schoultz von Ascherade. Pierwszy murowany dwór, pochodzi prawdopodobnie z czasów ich własności. Pod koniec XVII w. majątek kupił Friedrich von der Groeben, który zapisał Ponary w testamencie swojemu bratankowi Heinrichowi Wilhelmowi von der Groeben i w 1711 r. ustanowił tu majorat. Ponary pozostawały własnością tego rodu do 1945 r.

Ostatni właściciele majątku, Konrad Karl von der Groeben i jego żona, opuścili Ponary w styczniu 1945 r. W pałacu pozostała matka Konrada, Benita z domu Finckenstein wraz ze służbą. Podobno po wkroczeniu Armii Czerwonej do pałacu, zagrała jeszcze partię szachów z radzieckim komendantem, a potem została rozstrzelana. Pozostali mieszkańcy pałacu zostali wywiezieni.

Pałac w Ponarach został wybudowany pod koniec XVII w. Powstał w wyniku rozbudowy istniejącego tu wcześniej dworu. W przyziemiu zachowały się pozostałości po nim w postaci trzech pomieszczeń przesklepionych krzyżowo i kolebkowo z lunetami. Powstała harmonijna w proporcjach budowla, na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, z nieznacznymi ryzalitami na osi elewacji wzdłużonych, zdobionymi rytmem jońskich pilastrów, niegdyś zwieńczonymi trójkątnymi naczółkami. Do pałacu dobudowano oficynę od północy. Herby Johanna Georga von der Groeben (1709-1777), jego żony Gertrud Gottlieb von Troschke (1706-1776) z datą 1743, do dziś zdobią elewację północną. Kolejna przebudowa nastąpiła w II poł. XIX w. Wówczas zmieniono dach, a boczną elewację od wschodu przekształcono w frontową, przebijając przejście i dobudowując obszerny, niski taras. Nad wejściem umieszczono herby ówczesnych właścicieli, Wilhelma Arthura von der Groeben i jego żony Agnes von Kleist z datą 1893. Elewacja południowa pełniła funkcję ogrodowej. Znajdował się tam duży taras z ażurowym osłonięciem i zadaszeniem, obrośnięty roślinnością. Data 1837, którą umieszczono nad wejściem w elewacji południowej upamiętnia ślub ówczesnego właściciela Arthura von der Groeben z baronówną Augustą von Dörnberg. W II poł. XIX w. przebudowano i powiększono zabudowania gospodarsko-inwentarskie.

Pałac nie ucierpiał podczas wojny. Z dawnego wyposażenia zachowały się jedynie piece kaflowe. Portrety rodowe i podobizny pruskich władców zdobiące dawniej wnętrza zostały przeniesione do Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Są tam m.in. portrety Augusty von Groeben, Arthura von Groeben, a także ich dzieci, m.in.: Wilhelma Arthura i jego żony Agnes Laury. Do 1945 roku w pałacu znajdował się również wyjątkowy angielski portret Alberta von Tettau, którego losy wiążą się z romantyczną, nieszczęśliwą historią.

„Obraz wykonany został w czasie gdy Albert von Tettau przebywał w Londynie na wojskowej misji. Zaręczony z Zuzanną Magdaleną Hoff, córką marszałka dworu książęcego Hessen-Cassel, zginął w bitwie z Francuzami pod Speierbach w 1703 roku. Zuzanna zachowawszy portret niedoszłego męża na pamiątkę, pozostawiła go w dobrach rodziny. Jako późniejsza małżonka Albrechta Konrada Finck von Finkensteina (1660-1735) zapisała portret w spadku swojej wnuczce Luizie Amalii Karolinie (1746-1818), żonie hrabiego Fryderyka Dohny (1741-1810) z Ponar. Obraz przetrwał w pałacu w Ponarach do 1945 roku. Po II wojnie światowej został zabezpieczony przez ówczesnego dyrektora Muzeum Mazurskiego Hieronima Skurpskiego i włączony do kolekcji cennych portretów znajdujących się w dzisiejszym Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.”

W czasie powojennym w pałacu mieścił się ośrodek wypoczynkowy jednej z toruńskich fabryk. Obecnie jest własnością prywatną. Właściciel miał w planie przeznaczyć pałac na ekskluzywny pensjonat.

W 2011 r. została wydana książka pt. „Pałac tajemnic” autorstwa Agnieszki Pietrzyk. Akcja toczy się w pałacu von der Groebenów w Ponarach. Historia osadzona jest w czasie, gdy pałac jest własnością gminną i mieszka w nich 10 rodzin. W jednym z nich zostaje zamordowane rosyjskie małżeństwo Reznikowów. Ich córka znika bez śladu.

• Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 2001.
• www.leksykonkultury.ceik.eu

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Michał Piotrowski, Tajemnice Pomorza, 2022 r.
• www.bildarchiv-ostpreussen.de