Dwór w Kopytkowie

Kopytkowo wzmiankowane jest po raz pierwszy w 1290 r. w akcie nadania przez księcia Mściwoja II (Mszczuja), dla braci Żywanowi i Przybysławowi. Potem osada trafiła w ręce rycerza Janczaka.

W 1417 r. studentem na uniwersytecie w Lipsku został Mikołaj, syn dziedzica Kopytkowa. W 1437 r. nastąpiło przeniesienie wsi z prawa polskiego na niemieckie. W 1570 r. jako właściciela wsi Kopytkowo wymienia się Kopyckiego herbu Oszczep. W drugiej połowie XVI w. wymieniani sią również Olescy i Swarożyńscy.

Po 13-letniej wojnie właścicielami zostali Frąccy. W I poł. XVI w. jako właścicieli wymienia się Kopyckich herbu Oszczep. Z kolei w II poł. XVI w. do ówczesnych właścicieli dołączyli również – Olescy i Swarożyńscy.

Na początku XVII wieku osada przeszła we władanie Kostków.

W 1686 r. Kopytkowo nabył pochodzący z Inflant Wilhelm lub Ludwig de Ludinghausen Wolf, a po jego śmierci majątek otrzymała wdowa po nim.

W 1814 r. majątek kupiła Elizabeth Sophie Plehn, wdowa po Johanie Gottliebie. Kupiecka rodzina Plehnów wywodziła się z okolic Mrągowa w Prusach Wschodnich.

Po I rozbiorze Polski, w ramach akcji kolonizacyjnej Fryderyka Wilhelma, trzech młodych przedstawicieli rodziny przeniosło się do nowej pruskiej dzielnicy. Początkowo byli dzierżawcami królewskich domen (Brody, Nicponia, Neuhof), ale szybko nabyli własne majątki (np. w 1787 r. kupili Bielsk k. Czerwińska), pełnili również funkcje urzędnicze w Gniewie.

W 1820 r. w majątku osiadł Julius Reinhold Plehn (syn Johana Gottliebie i Elizabeth Sophie Plehnów) wraz z żoną Ferdinandą z domu Rothe. Po śmierci Juliusa w 1838 r., majątkiem na początku zarządzała wdowa po nim - Ferdinanda. Uchodziła ona za sprawną gospodynię. Za jej rządów w majątku funkcjonowała już gorzelnia, a stado owiec w trzech folwarkach liczyło ponad 4 tys. sztuk. Później majątek odziedziczył najstarszy syn Juliusa i Ferdinandy - Georg. W 1860 r. zbudowano nową gorzelnię i owczarnię, a na lata 70 - 80-te przypada budowa spichlerza. Majątek był prowadzony na wysokim poziomie.

Po śmierci Georga majątek przejął jego najmłodszy syn – Arnold. Z kolei po jego śmierci, majątek objął jego najmłodszy syn – Johann Gottfried von Plehn (Hans). Jego żona, jeszcze przed zamążpójściem była modelką w Berlinie. W 1937 r. Na mocy Państwowego Planu Parcelacyjnego z nieruchomości von Plehnów wydzielono 150 ha i przekazano polskim osadnikom.

Po wkroczeniu wojsk rosyjskich, pałac został doszczętnie zdewastowany. Rosjanie spalili stylowe meble i pognali na wschód bydło. Później zespół pałacowo-parkowy przeszedł na własność Zakładu Rolnego w Kopytkowie. Do pałacu wprowadziło się kilka rodzin. Na parterze wydzielono miejsce dla przedszkola. 

Dwór w Kopytkowie pochodzi z początku trzeciego ćwierczwiecza XIX w. Jest to budynek murowany, parterowy z piętrową częścią środkową i dobudowanymi w linii ścian skrzydłami bocznymi. Dach dwuspadowy pokryty szarym eternitem falistym, ściany piętra z dekoracjami w tynku.

W czerwcu 1982 roku przeprowadzono remont kapitalny. Zmieniono układ pomieszczeń. Wprowadzono ścianki, dzielące obiekt na małe pomieszczenia.

• Na początku września 1939 roku w piwnicach pałacu zorganizowano tymczasowy areszt i trzech esesmanów przetrzymywało tam i katowało Polaków. Lokalni mieszkańcy nie mogli uwierzyć w taką zmianę dziedzica. Hans został szefem powiatowego Selbstschutzu. „Była to paramilitarna organizacja Niemców mieszkających na terenie II Rzeczpospolitej. Do końca 1939 roku z rąk bojówek Selbstschutzu zginęły dziesiątki tysięcy Polaków, najwięcej na terenie Pomorza”. Hans von Plehn obrastał w piórka. Któregoś dnia podejmował w pałacu samego gauleitera Forstera.
• Johann Gottfried von Plehn (Hans) należał do loży masońskiej.
• Zachowała się reprodukcja obrazu olejnego z ok. 1835 r., która przedstawia dwór w Kopytkowie w otoczeniu parku. Na obrazie dwór zdaje się mieć podobną bryłę do środkowej części budynku zachowanego do dziś, choć został on później rozbudowany.
• W 1913 r. w pobliżu dworu powstał budynck socjalny (Gutsheim). przypuszczalnie przebudowany z dawnej oficyny dworskiej lub zbudowany od nowa na jej miejscu. W budynku tym
  mieściła się sala ze sceną, pokój dla chorych oraz pomieszczenia, gdzie organizowano zajęcia z dziećmi, naukę szycia i prasowania dla dziewcząt.
• W 1914 r. w Kopytkowie obchodzono uroczyście setną rocznicę przybycia rodziny do majątku. Z tej okazji ustawiono w parku pamiątkowy kamień z napisem *Plehn. Kopitkowo. 1814 -
  1914". ob. nie zachowany.

Legenda pochodzi z ok. 1812 r. i dotyczy ostatniego dziedzica z rodu Plehn – Hansa.

Otóż Hans był postrzegany przez okoliczną ludność jako dobry człowiek. Szczególnie dobre zdanie mieli o nim robotnicy, którzy pracowali w majątku. Zawsze sowicie ich wynagradzał. Nastały jednak ciężkie czasy dla gospodarki rolnej i majątek nieco podupadł. Hans zachorował a rodzina się od niego odsunęła. W pałacu zaczęły dziać się dziwne rzeczy. Szczególnie nocą, ludzie słyszeli jakby dziedzic z kimś rozmawiał. Słyszano także stuki i hałasy, tak jakby koń walił kopytami. Gdy ktoś odważył się, aby sprawdzić co się dzieje, to widział Hansa błąkającego się w nocy po korytarzu, a jego oczy świeciły diabelskim blaskiem.

Po wspomnianych wyżej wydarzeniach majątek znowu zaczął odzyskiwać swoją dawną świetność. Dziedzic wyzdrowiał. Obrodziły sady i pola. Hans pogodził się również z żoną i spłodził aż dziewięcioro dzieci. Podpisał też umowy z robotnikami i służbą, którzy otrzymali spore wynagrodzenia za swoją pracę. Jedynym warunkiem było to, że nie można było nic zabierać bez jego zgody pod groźbą surowej kary.

Po jakimś czasie w majątku znowu zaczęły się dziać dziwne rzeczy. Miał tego doświadczyć ogrodnik Jaśko. Chciał on wziąć kilka jabłek z sadu dla swojej dziewczyny. Mimo zakazu zakradł się nocą do sadu i zaczął zrywać owoce. Wówczas zobaczył przed sobą zapatrzonego jak w posąg dziedzica z cygarem w zębach co bardzo go przestraszyło. Uciekł on z sadu, a jabłka zostawił z całego tego przerażenia. Nie spał przez resztę nocy. Bał się również rozmowy z Hansem. Jednak następnego dnia ten nie wezwał go na rozmowę. Jaśko jednak sam nie wytrzymał i wygadał się pokojówce.

Jaśko: Mówiłaś mi, że pana nie będzie i dlatego wybrałem się do sadu po jabłka.
Pokojówka: No bo państwa nie było.
Jaśko: Co ty gadasz? Jak zrywałem jabłka, pan z cygarem w zębach stanął koło drzewa. Tak się przestraszyłem, że nie patrząc na nic uciekłem z sadu zostawiając jabłka w koszu. Najgorszy jednak był jego wzrok. Całą noc nie spałem, tak się bałem. Co teraz będzie i jaką karę za to otrzymam?
Pokojówka: Przysięgam na wszystko. Państwo byli w Kamionce i przyjechali nad ranem, widziałam ich. Dlatego to jest niemożliwe, żeby pan był w nocy w sadzie.
Jaśko: Ale był.

Inny pracownik majątku też potwierdził, że pan przebywa z wizytą w pałacu w Starej Jani. Dlatego też wziął wózek, poszedł do spichlerza i zabrał kilka worków zboża dla swoich świń. Ale wówczas zobaczył przed spichlerzem Hansa na białym koniu. Mocno się przestraszył, zostawił więc zboże i uciekł. Leżał chory w domu przez kilka dni po tym zdarzeniu.
Od tej pory wszyscy bali się dziedzica. Nikt nie odważył się czegoś ukraść. Zarówno mieszkańcy jak i służba obserwowali Hansa uważnie. Nadal chodził on w nocy po pałacu i z kimś rozmawiał albo jeździł po parku na białym koniu.
Pewnego dnia pokojówka znalazła list na pergaminie z czerwoną pieczątką. Otworzyła go z ciekawości i bardzo się przestraszyła. Był to cyrograf, czyli pakt zawarty z diabłem!
Dziedzic otrzymał zdrowie, bogactwo, rodzinę i możliwość bycia farmazynem w zamian za oddanie diabłu swojej duszy.
Ludzie czyli wielki strach, ponieważ byli wierzący. Pomimo podpisanego cyrografu Hans był dobrym człowiekiem. Jednak wyczuł, że ludzie zaczynają się go bać i bardzo źle się z tym czuł. Coraz częściej opuszczał więc pałac. Zmarł w najświetniejszych czasach majątku.

Do dziś okoliczni mieszkańcy opowiadają, że w dworze straszy. Że nocą słychać dziwne dźwięki dochodzące z wnętrz opuszczonego już budynku.

Nieco inną (obszerniejszą) wersję legendy można przeczytać na stronie: Kociewie24.eu

• Beata Jakubowska, Karta Biała, 1999, www.zabytek.pl
• Dokumentacja ewidencyjna założenia parkowo-dworskiego w Kopytkowie, 1982 r., www.zabytek.pl
• Barbara Szczepuła, Tu ma wisieć niemiecka flaga, czyli hrabia von Plehn i jego polscy sąsiedzi [w:] Dziennik Bałtycki, 08-09-2017 r., dostęp online
• Polska ORG

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska, zdjęcia: Michał Piotrowski, 2021 r.