Pałac w Borczu

Pałac (dwór) usytuowany jest w majątku, który przypuszczalnie pochodzi z XIII-XIV w.

Pierwsza wzmianka o Borczu pochodzi z 1241 r. Kolejna informacja o Borczu pojawia się w 1464 r. i związane są z włościami Kartuzów, którzy posiadali tu 8 włók chełmińskich. W 1574 r. toczył się o nie spór między Maciejem Rorantem a Bartłomiejem Geschau’em. W 1615 r. Jan Geschau zwrócił sporne ziemie klasztorowi Kartuzów.

W 1648 r. jako właściciele wymieniani są Kłonicki, Poczernicki, Burski i Pawłowski. W 1701 r. majątek przeszedł na własność wojewody malborskiego Jana Jerzego Przebendowskiego. Po jego śmierci w roku 1729 majątek dziedziczy córka Dorothea Henrietta Radziwiłł, później Bielińska z. d. Przebendowska. W roku 1748 cały majątek otrzymuje jej syn – Piotr Jerzy Przebendowski- – wojewoda malborski i starosta Pucka. Później wieś została sprzedana kasztelanowi elbląskiemu Janowi Michałowi Grabowskiemu. W 1777 r. majątek dziedziczy jego syn Ignacy Grabowski. W tym okresie istniał już dwór, określany jako „stary”. Został on wyremontowany i zmodernizowany. W 1783 r. Borcz przechodzi na ręce Adama Goetzendorf-Grabowskiego, a w 1787 r. zostaje odsprzedany Jerzemu Markowi Hesenstein.

W 1891 r. właścicielem majątku był Friedrich Hoene. W 1903 r. majątek przechodzi na jego syna Georga.

Pod koniec 1910 r. lub 1911 r. w pałacu wybuchł pożar. Właścicielem był wówczas wymieniony wcześniej Georg Hoene, który mieszkał w swoim drugim majątku w Leźnie, a majątkiem w Borczu zarządzał Oskar Arke. Z ich inicjatywy dwór został odbudowany. Usytuowano go na północ od danego budynku. Założony został również niewielki park krajobrazowy.

Po 1945 r. majątek przeszedł w użytkowanie Kartuskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej. W pałacu powstają biura PGR-u oraz mieszkania służbowe. W późniejszym czasie istniała tu również przychodnia i biblioteka (do 1985 r.). W 1999 r. obiekt przechodzi w ręce prywatne. Nowy właściciel remontuje kompleks dworsko-parkowy i odnawia zabytkowe budynki

Obecnym właścicielem jest Spółka Browar 3 City SP. Z O.O. SPÓŁKA KOMANDYTOWA. Wnętrze zostało udoskonalone o postawienie browaru rzemieślniczego.

Pierwszym mężem Doroty Henryki Przebendowskiej został Jan Mikołaj Radziwiłł. Ponoć liczył on, że ślub z Przebendowską wyciągnie go z jego ogromnych długów. Jednak po wypłaceniu części posagu Doroty, Jan Radziwiłł ją roztrwonił i z tego względu jego teść – Jan Jerzy Przebendowski nie wypłacił mu drugiej części posagu swojej córki. Wówczas Radziwiłł zmienił życie swojej żony w prawdziwy koszmar.

Młoda Dorota, jak się okazało, była skazana na niełaskę męża i mogła liczyć jedynie na bezpośrednią pomoc ojca. Ze strony męża została pozbawiona środków do życia, nie miała ich również na utrzymanie służby. Specjalni wysłannicy Przebendowskiego ruszali na Litwę z zapłatą dla ludzi księżnej, co nie zawsze było możliwe, bo Radziwiłł potrafił również więzić lokajów Doroty, oskarżając ich o stosunki z żoną. Przy innych okazjach zachęcał służbę do lekceważącego zachowania wobec ich pani. Dorota Henryka była przez swego męża poniżana i bita. Jej ojciec znalazł się w niezręcznej sytuacji — małżeństwo jego córki było wejściem rodziny Przebendowskich w najstarszą arystokrację królestwa, dawało szansę na wyrwanie się z pogardy okazywanej nowobogackiemu dygnitarzowi dworu królewskiego.

Gdy starania Doroty nie odniosły żadnego skutku, zdecydowała się na pierwszy desperacki krok i uciekła do klasztoru franciszkanek w Brześciu Litewskim, gdzie przebywa ponad dwa miesiące w 1715 roku. Później przyjechała do Warszawy, rozgłaszając, że uszła… nie od męża, tylko z Wielkiej Ordy. Podskarbi zdawał się nadal skłaniać córkę do utrzymywania fikcji małżeństwa i namówił ją do powrotu na Litwę, co w wyniku intensywnej perswazji uczyniła, ale w 1716 roku ponownie uciekła od swego gnębiciela, tym razem do klasztoru wizytek w Warszawie. Dorota Henryka pisała ojcu o swoich krzywdach, nazywając męża „litewską kanalią”, dodając: „dobrze wiem, co to jest litewska napaść”. Księżna wielokroć prosiła ojca o wykorzystanie wpływów, by jej związek został unieważniony.

W końcu 13 kwietnia 1718 roku złożyła wniosek do nuncjusza o unieważnienie małżeństwa. Separację sąd nuncjuszowski orzekł jeszcze w tym samym roku, jednak sprawa unieważnienia ciągnęła się przez kolejne dziesięć lat.

Udręka Doroty Henryki zakończyła się ostatecznie nie dzięki unieważnieniu małżeństwa, tylko śmierci jej małżonka, która nastąpiła 20 stycznia 1729 roku w Czarnawczycach. Dziwnym zbiegiem okoliczności miesiąc później, 24 lutego (w wieku dziewięćdziesięciu jeden lat), zmarł również jej ojciec.

W niespełna rok później, 3 stycznia 1730 roku, wyszła za marszałka koronnego Franciszka Bielińskiego, z którym zgodnie żyła przez kolejne dwadzieścia pięć lat, do końca swoich dni. Zmarła 17 stycznia 1755 roku; podobnie jak jej ojciec, została pochowana w kościele Reformatów w Warszawie.

• Jacek Gzowski, Karta Biała, 1985, www.zabytek.pl
• Beata Anusiak, Karta Biała, www.zabytek.pl
• https://hotelspichrz.com.pl/
• Witold Banach, Zadłużony po uszy Radziwiłł ożenił się z dziedziczką ogromnej fortuny. Co zrobił, gdy nie dostał obiecanych pieniędzy?, https://wielkahistoria.pl, 2023.

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Michał Piotrowski, Tajemnice Pomorza, 2023
• Instakaszubka, 2022