Pałac Żelisławki

Najstarsza wzmianka o Żelisławkach pochodzi z 1292 roku. W tym czasie istniał tu dwór. Najstarszy zapis o istniejącym majątku pochodzi z 1342 roku. Wówczas klasztor w Kartuzach kupił wieś Gołubie od rycerzy Hansa, Meysnera i Dytryka z Żelisławia. W XVI wieku wieś wymieniana jest jako gniazdo rodzinne pruskiej rodziny szlacheckiej – Żelisławskich. Z tego rodu wywodził się opata pelpliński Stanisław (1557-1562), późniejszy biskup chełmiński. Był on synem Michała Żeliwskiego (zm. 1546), podkomorzego malborskiego, chełmińskiego i pomorskiego, starosty gniewskiego, międzyłęskiego i nowskiego.

Kolejnymi właścicielami Żelisławek byli Czarneccy i Rembowscy. Od 1598 r. właścicielami była rodzina Przeworskich. W1630 r. majątek należał do Adama Przeworskiego, a po nim w 1647 r. do Jakuba Przerowskiego. W 1700 r. męska linia rodu Przeworskich wymarła.

W połowie XVII wieku Żelisławki znajdowały się w posiadaniu sędziego Mirachowskiego. Kolejnymi właścicielami majątku była rodzina Bystramów (?). W połowie XVIII w. jako właściciela wymienia się Adama Kossa, kanonika katedralnego włocławskiego. Później następowały bardzo częste zmiany właścicieli.

W grudniu 1766 roku wyżej wspomniany Adam Kossa darował Żelisławki Eugeniuszowi i Kacprowi Skrabkom, swoim nieletnim prawnukom. Jak podaje w swoim artykule Piotr Mysałkowski, nie można wykluczyć, że Żelisławki były jako tytularna własność Adama Kossa, również siedzibą jego córki – Doroty Bruchentalowej, a tym samym jej córek – Konstancji i Marianny.

„Akt odstąpienia Żelisławek był transakcją wiązaną: w zamian za przeniesienie tej własności na dzieci Konstancji, ich ojciec, kasztelan Jan Skarbek, spłacał długi ciążące od ćwierć wieku na całym majątku Kossa.”

Piotr Mysłakowski w swoim artykule próbuje odtworzyć dzieje dziadków Fryderyka Chopina. Babkę kompozytora – Antoninę z Kołomińskich Krzyżanowską łączy z rodzinami Kossów i Bruchentalów. Antonina była w jakimś stopniu związana z Konstancją, córką Doroty Bruchentalowej. Istnieje również hipoteza, że ojciec Antoniny, Maciej Kołomiński mógł być od lat zarządcą Żelisławek z ramienia Adama Kossa (który rezydował wówczas w Włocławku), a po jego śmierci córka mogła nadal tam przebywać i pełnić jakąś funkcję.

„Można sobie wyobrazić, że Konstancja z Bruchentalów Skarbkowa (wnuczka Adama Kossa, a matka obdarowanych), znając już wcześniej Jakuba Krzyżanowskiego z dóbr izbickich, oddelegowała go do świeżo uzyskanych Żelisławek w celu uporządkowania czy zagospodarowania tego majątku. A kilkuletni brak nazwiska kasztelana Jana Skarbka w księgach sądowych przedeckich sugeruje nieobecność jego rodziny na Kujawach, a tym samym – możliwy czasowy pobyt w Żukczynku czy Żelisławkach, tym bardziej że na ten czas przypadają wojny konfederacji barskiej, które pozostawiły za sobą ruinę gospodarczą wielu regionów kraju, także Kujaw.”

W 1772 r. właścicielem majątku był Mateusz Grąbczewski. W 1783 r. dziedzicami dóbr zostali jego synowie – Melchior i Ignacy. Choć inne źródła podają, że kolejny właściciel, Johan Dawid Johannot v. Changian, pochodzący z niemieckiego rodu, był właścicielem już od 1772 r. Inne źródła wskazują, że majątek zakupił dopiero w 1784 r. W 1796 r. kolejnymi właścicielami majątku zostali Stanisław Owidzki i jego żona Weronika Tokarska. W 1798 r. dobra należały do Wilhelma Juliusa v. Pogwisch i Jacoba v. Parpart. Jeszcze w tym samym roku Żelisławki przeszły na własność Anny Marianny v. Parpart de domo Schwarz.

W 1820 r. (inne źródła wskazują na 1824 r.) Żelisławki kupił Friedrich Wilhelm Pohl. Po nim w 1884 r. dobra nabył Otto Linek, a od 1904 r. majątek należał do Schreibera, syna właściciela Dąbrówki. Inne źródła podają, iż Żelisławki pozostały własnością potomków Friedricha Wilhelma Pohla prawdopodobnie aż do 1903 r., a na pewno zostały utrzymane w ich posiadaniu jeszcze w 1891r. Otto Linek miał być właścicielem Żelisławek dopiero od 1903 r. Nowy właściciel rozbudował pałac i postawił kilka nowych budynków gospodarczych w folwarku. Był on również fundatorem szkoły w Żelisławkach. W styczniu 1919 r., po śmierci Otto Linka, majątek przejął Krajowy Związek Byłych Wojaków Pruskich. Jednak już w czerwcu organizacja utraciła połowę majątku na rzecz Hansa Heydemanna. W 1921 r. właścicielką całego majątku została żona Hansa – Dorothea Heydemann. W jej imieniu majątkiem zarządzał Hans Gunter Heydemann.

W 1945 roku majątek przejął Urząd Ziemski. Do początku 1946 r., okresowo, część majątku była użytkowana przez Rosjan. W 1948 roku nowym użytkownikiem został Urząd Morski, a już 2 lata później Cukrownia Malbork. W 1952 roku Cukrownia przekazała majątek Instytutowi Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Warszawie. Obecnie właścicielem pałacu jest nadal Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach.

Zespół dworsko-folwarczny (ob. zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem) widoczny jest na mapie Schroettera z lat 1798-1803. Według mapy budynki znajdujące się w zespole były murowane i usytuowane w czworobok wokół kwadratowego dziedzińca. Po zachodniej stronie folwarku wzdłuż drogi rozciągała się pozostała zabudowa wsi. Dwór nie został wyodrębniony, ale istniał prawdopodobnie już w XVI w. Pierwszy dwór był zlokalizowany w zachodniej pierzei dziedzińca folwarcznego, na co mógłby wskazywać powszechny na Pomorzu zwyczaj sytuowania dworów bezpośrednio przy dziedzińcu folwarcznym, między folwarkiem i parkiem. Na lokalizację pierwszego dworu mogą wskazywać również pozostałości fundamentów bliżej niezidentyfikowanego budynku. Inne źródła podają, że poprzednia budowla była pałacem, który został spalony. A pałac, który możemy obecnie podziwiać został zbudowany przez rodzinę Przeworskich na przełomie XVI i XVII w. W 2 ćwierci XIX wieku, kiedy właścicielami była rodzina Pohl, powstał korpus obecnego pałacu. Inne źródła podają natomiast, że Friedrich Wilhelm Pohl dokonał około 1830 roku przebudowy istniejącego pałacu.

Nowy właściciel pałacu Otto Link, w 1903 r. rozpoczął rozbudowę obiektu. To wtedy budynek zyskał cechy pałacu. Do dawnego ryzalitu wejściowego (od wschodu) dodano przeszkloną werandę, która stała się oranżerią. Główne wejście wraz z sienią zostały przeniesione na południe, do elewacji bocznej. Z tej strony zorganizowano front z podjazdem. Od zachodu do zwartego, piętrowego korpusu dodano jednokondygnacyjny murowany aneks, a obok niego postawiono przebudówkę, która pełniła funkcję westybulu tzw. Salą Indyjską. Od północy do korpusu dostawiono parterową przybudówkę z półkolistym ryzalitem, który mieścił galerię.

W 1919 r., podczas gdy użytkownikiem pałacu był Krajowy Związek Byłych Wojaków Pruskich, zawalił się dach nad umieszczoną od zachodu Salą Indyjską. Została ona później rozebrana przez nowego właściciela, Hansa Heydemana. Po 1921 r., gdy właścicielką była Dorothea Heydemann, przy zachodniej elewacji pałacu założono taras z prowadzącymi do niego kamiennymi schodami.

Podczas gdy pałac był użytkowany przez Urząd Ziemski oraz Rosjan, tj. w pierwszych dwóch latach po wojnie, w przyziemiu pałacu urządzono stajnię, a na piętrze magazynowano zboże. W tamtym okresie pałac został mocno zdewastowany. Po przejęciu pałacu przez Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa, budynek przeznaczono na biura oraz mieszkania dla pracowników. W latach 50-tych, 60-tych, 70-tych oraz 90-tych przeprowadzano kolejne remonty oraz częściowo przekształcono pierwotny układ wnętrz.

• Diecezja Chełmińska, zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928
• Tadeusz Magdziarz, Wędrówka na północno-wschodnim krańcu Kociewia [w:] Jantarowe Szlaki, Gdańsk, 2005, nr 2
• Piotr Mysłakowski, Zawiłe dzieje polskich dziadków CHOPINA, www.ruchmuzyczny.pl
• Dorota Hryszkiewicz, Beata Jakubowska, Karta Biała, 2000, www.zabytek.pl

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia: Michał Piotrowski, 2022