Pałac w Wsoli

Podobnie jak w Woli Boglewskiej czy Wiązownie dwór we Wsoli bardziej przypomina wznoszone z początkiem XX wieku miejskie wille niż tradycyjne ziemiańskie siedziby. I nic w tym dziwnego, skoro serce nowoczesności zaczyna bić właśnie w mieście, a wieś coraz bardziej staje się przynależną do miasta choć nieco oddaloną jego rezydencjonalną dzielnicą (Konstancin, Milanówek, Podkowa Leśna). Zapowiada to powolny, lecz nieunikniony zmierzch wsi jako szlacheckiego universum – świata zamkniętego, samowystarczalnego, samostanowiącego o sobie, ale też o ogromnej sile oddziaływania politycznego, kulturalnego i artystycznego. Wyrosły z początkiem wieku z wiejskiej, szlachecko-ziemiańskiej tradycji styl polski będzie już tylko sentymentalną podróżą w czas ostatecznie utracony.

Pałac wsolski wzniesiony został w 1914 r., na planie zbliżonym do kwadratu, w przeważającej części piętrowy i nakryty dachem łamanym. Zaprojektował go fiński architekt August Furuhjelm. Jest to budynek eklektyczny. Parterowy fragment od ogrodu, zwieńczony tarasem, z wielobocznym aneksem w narożniku. Wejście poprzedzone eliptycznym czterokolumnowym gankiem wspierającym balkon. Okna w sztukatorskich obramieniach. Szczególnie dekoracyjny charakter otrzymały podokienne płyciny okien górnej kondygnacji oraz trójkątny naczółek na osi z rzeźbiarskim przedstawieniem dmących w trąby aniołów. Pałac przeszedł gruntowną renowację pod nadzorem konserwatorskim.

W 1783 roku Wsola była własnością kasztelanica Sołtyka, syna Macieja Sołtyka, kasztelana warszawskiego. W 1909 roku w rękach Jakuba i Piotra Grobickich, a po niej Aleksandry z Pruszaków Gombrowiczowej i jej męża Jerzego Gombrowicza. Formalnie Aleksandra z Pruszaków Gombrowiczowa nabyła pałac w 1929 r. Jerzy Gombrowicz był bratem Witolda Gombrowicza (1904–1969), słynnego pisarza, który we Wsoli pisał między innymi "Pamiętnik okresu dojrzewania" i "Ferdydurke". Obiekt zamieszakny był przez rodzinę Gombrowiczów od 1924 do 1941 roku. W późnych latach dwudziestych XX wieku Wsola należała do Marii Pruszak, a majątek liczył wówczas 688 hektarów. Później majątek został skonfiskowany przez niemieckie władze okupacyjne. Po wojnie majątek znacjonalizowany i rozparcelowany; mieścił m.in. posterunek milicji, dom pomocy społecznej i opieki specjalnej.

Pałac po remoncie, w bardzo dobrym stanie. Park wokół pałacu częściowo uporządkowany, z dębami-pomnikami przyrody i dwoma stawami oraz szachami plenerowymi. 

W 2005 roku Starostwo Radomskie sprzedało pałac wraz z sześciohektarowym parkiem Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Mazowieckiego z przeznaczeniem na Muzeum Witolda Gombrowicza; jego otwarcie nastąpiło 10.10.2009. Muzeum posiada bogatą ofertę edukacyjną (lekcje, wykłady, warsztaty); organizuje koncerty, spektakle teatralne, spotkania autorskie.

Prezydent Miasta Radomia we współpracy z Muzeum Witolda Gombrowicza (oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza) są organizatorami Nagrody Literackiej im. Witolda Gombrowicza za debiut prozatorski. Gala wręczenia nagrody odbywa się jesienią w Radomiu podczas festiwalu Opętani Literaturą.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
uzupełnienie informacji: dr hab. Anna Spólna, prof. UTH, Specjalista ds. edukacji i nauki, Muzeum Witolda Gombrowicza, Oddz. Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie
Zdjęcie: Piotr Libicki