Pałac Branickich w Białymstoku oczami Iwony Olkowskiej

Tradycja Białegostoku sięga przełomu wieków XVI/XV. W tym czasie został tu wybudowany pierwszy dwór. Najsłynniejszymi właścicielami majątku była rodzina Branickich. Reprezentowali oni magnaterię na terenie Polski. To dzięki Stefanowi Mikołajowi Branickiemu, wcześniej istniejący w Białymstoku dwór, został rozbudowany do założenia pałacowego.

Historia samego pałacu sięga czasów lokacji Białegostoku. Wspomniany wcześniej powstały tu przed pałacem dwór, został wybudowany przez bojara żmudzkiego Jakuba Raczko Tabutowicza, między 1437 a 1450 r. Był to budynek drewniany, położony na wzgórzu, który został nazwany Białym Stokiem.

Tereny, na których stoi obecnie pałac, odziedziczył Mikołaj zwany Michną. Wdowa po Mikołaju – Katarzyna Wołłowiczówna wyszła powtórnie za mąż, za Piotra Wiesiołowskiego, oboźnego koronnego.

Około 1570 roku Piotr Wiesiołowski Młodszy (syn Katarzyny i Piotra) poddał się ówczesnej tendencji na Podlasiu, za sprawą której upowszechnił się zwyczaj budowania murowanych dworów-kamienic. Piotr sprowadził do Białegostoku Joba Preytfusa zwanego też Bretfusem, budowniczego zamku tykocińskiego i królewskiego dworca w Knyszynie. Pod jego kierownictwem powstaje murowana, dwukondygnacyjna kamienica zwana też zamkiem (w niektórych źródłach mowa jest o zamku obronnym), której mury tkwią dotychczas w środkowej części pałacu. Po potopie szwedzkim w XVII wieku miasto oraz zamek uległy zniszczeniom. 

Kolejny właściciel – Stefan Mikołaj Branicki (syn Aleksandry i Jana) wybudował obszerny pałac w stylu toskańskim. W 1691 roku pałac przebudowano po raz pierwszy. Zlecenie otrzymał Tylman z Gameren. Obrócono wtedy front obiektu o 180 stopni, co pozwoliło utworzyć obszerny dziedziniec. Wieże zostały również przebudowane, zwieńczono je hełmami. Dziedziniec zaś został ograniczony dwiema parterowymi oficynami. Powstał pałac w kształcie podkowy wraz z oficynami. Stary gmach wzbogacono o cztery narożne pawilony oraz geometryczny ogród.

Stefan Mikołaj Branicki zmarł w 1709 roku. W kaplicy pałacowej stanął pomnik skrywający serce Branickiego. W połowie XVIII wieku marmurowy pomnik przeniesiono do starego kościoła farnego, gdzie można go oglądać do dziś.

Największy okres świetności pałacu przypada na lata 1709-1771, kiedy właścicielem był Jan Klemens Branicki. Jego żoną została Katarzyna Radziwiłłówna, córka kanclerza litewskiego. W 1748 roku po śmierci swojej pierwszej żony, oraz kolejnym nieudanym małżeństwie, Jan poślubił Izabelę Poniatowską, córkę kasztelana krakowskiego.

Kolejna przebudowa pałacu rozpoczęła się w 1726 roku. Rozbudową kierował Jan Zygmunt Deybl. W tym roku w pałacu gościł August II Sas, który z racji swojej choroby pozostał w Białymstoku na dłużej. Wówczas Branicki dostrzegł potrzebę rozbudowy pałacu. W wyniku prac podniesiono dach pałacu, dobudowano drugie piętro, a główny gmach został rozbudowany o dwa pawilony. Wzniesiono również dwie nowe oficyny, które zostały połączone z gmachem systemem kolumnowych galerii. Postawiono kolumny w stylu jońskim. Przebudowa zakończyła się w 1739 roku. Po śmierci ówczesnego architekta Deybla, jego funkcję objął Jakub Fontana. To jemu przypisuje się ostateczną wersję elewacji, zaprojektowanie westybulu z reprezentacyjną klatką schodową oraz przebudowę wnętrz w duchu rokoka.

Dzięki posagowi żony Jana Branickiego – Izabeli Poniatowskiej, kolejna rozbudowa pałacu nastąpiła w latach 1754-1755. Zostały przebudowane frontowe elewacje pałacu w duchu rokoka. Na pierwszym piętrze głównego gmachu zostały powiększone okna aż do posadzki w kształt tzw. „porte-fenetre”. Został również dodany balkon z żelaznymi balustradami. Rozbudowa pałacu odbywała się pod kierunkiem Sękowskiego i Klemma.

W 1753 roku w Białymstoku dochodzi do pożaru, który pustoszy miasto. Po pożarze Jan Klemens Branicki zabrał się za opracowanie planu nowej zabudowy. Wejście do pałacu zostało ograniczone przez dużą sień. Jej sklepienie wspierane było na czterech marmurowych kolumnach. Z sieni na piętro prowadziła klatka schodowa, która wspierała się na dwóch altanach. Po przebudowie wnętrze pałacu składało się z 178 pomieszczeń, w tym 115 z nich były używane jako mieszkalne. Pałac posiadał salony, buduary, sale asamblowe, sale jadalne oraz apartamenty, w skład których wchodziła: sypialnia, gabinet, garderoby, ubikacja. Podłogi były układane z drewnianych tafli w krzyż, a ściany zostały pokryte boazeriami malowanymi na białe, a nad nimi znajdowały się obicia. Sufity zdobiły stiuki bądź malowidła al fresco. Pokoje paradne wyposażone były w drogocenne meble i posiadały zestaw od czterech do sześciu foteli oraz kanapę, krzesła, taborety, które pokryte były najczęściej takim samym materiałem jak ściany. Powierzchnie ścian dekorowano dodatkowo obrazami. Na gzymsach i konsolach umieszczano dużą ilość figurek i naczyń metalowych, porcelanowych lub wykonanych z kości słoniowej.

Po śmierci Jana Klemensa Branickiego kolejnym właścicielem pałacu został król pruski Wilhelm II, który zakupił go w 1802 roku. W latach 1837-1841 obiekt został przebudowany na potrzeby Instytutu Panien Szlacheckich. Był to projekt Smolikowskiego, który zakładał likwidację barokowych hełmów wież oraz dobudowanie dodatkowego piętra skrzydeł głównego korpusu. Do końca XIX wieku pałac ulegał ciągłym przeróbkom, które pozbawiły go barokowego charakteru.

W latach 1915-1918 przechodził on z rąk do rąk: Niemców, Rosjan, którzy w pałacu urządzali urzędy i postoje. Obiekt został też splądrowany, zdzierano w nim klamki, zamki, obrazy czy ramy. Ściany natomiast zostały zatynkowane.

W 1920 roku pałac stał się siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. W okresie międzywojennym z kolei mieściły się tutaj urzędy wojewódzkie. W czasie okupacji niemieckiej pałac wykorzystywany był przez okupacyjne władze policyjne. W 1944 roku budynek spłonął. Rok później został odgruzowany.

Ogromne zniszczenia pałacu nastąpiły w wyniku działań II wojny światowej. Odbudowany on jednak został po wojnie ze środków rządowych dość szybko.

Obiekt był odbudowywany na potrzeby Pałacu Kultury Ludowej. W trakcie prac, w 1949 roku w prawym skrzydle umieszczono nowo powstałe Muzeum Regionalne. W 1950 roku budynek został oddany w użytkowanie Akademii Medycznej.

Obecnie pałac jest siedzibą Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku oraz mieści się w nim Muzeum Historii Medycyny i Farmacji UMB.