Pałac Kwitajny

Kwitajny były początkowo osadą pruską, a potem wsią czynszową z funkcjonującym obok majątkiem rycerskim. Wieś lokowana była już w 1281 r. (dokładnie 20.06.1281 r.) przez Mangolda von Sternberg. W średniowieczu istniały dwie osady – Kwitajny Małe i Wielkie. Kolejna lokacja nastąpiła w 1431 r. przez Wielkiego Szpitalnika Konrada von Baldersheim. Wieś została zniszczona podczas zarazy i wojen z Polską w latach 20-tych XVI w.

W 1522 r. właścicielem majątku był Gottard von Bombeck, komornik urzędu komorniczego z Miłomłyna. W 1531 r. spustoszone wsie Kwitajny były własnością Siegmunda von Schertwitz. W latach 70-tych XVI w. Małe Kwitajny przyłączono do Wielkich Kwitajn a nowym właścicielem został Antonius von Borcke (Borck). W rękach tej rodziny majątek pozostał do 1681 r. Wtedy Achatius (Antonius) von Borck sprzedał Kwitajny Georgowi von Derfflinger. Następnym właścicielem w 1695 r. został Johannes Albrecht von Barfuss, który ożenił się z Eleonorą Dönhoff, córką Friedricha, właściciela wielkich dóbr Friedrichstein k. Królewca oraz Drogosz k. Kętrzyna.

Po Albrechcie w 1741 r. majątkiem zarządzał jego syn – Karl Fridrich Ludwig, który przekazał majątek w testamencie swoim spadkobiercom: Filipowi Ottonowi von Dönhoff, swoim braciom Friedrichowi Ludwikowi i Ernstowi Erdmanowi von Barfuss oraz Amalii zu Dohna-Schlobitten. W wyniku postępowania spadkowego cały majątek otrzymał w 1743 r. Filip Otto von Dönhoff. Z powodu braku spadkobierców Filip Otto von Dönhoff i jego żona Amalia z rodu zu Dohna-Schlodien postanowili przekształcić majątek w „fundację dla biednych”. Od ok. 1771 r., 1785 r. lub 1786 r. (daty założenia fundacji, dokładna data nie jest znana, ale oficjalnie fundacja została potwierdzona w 1811 r.) majątkiem zarządzał kurator z rodziny Dönhoff z Friedrichstein.

Za czasów rodziny von Barfuss został prawdopodobnie wybudowany pałac (za datę ukończenia budowy przyjmuje się 1740 rok).

W opracowaniach odnalezionych przez autorkę tekstu, odnaleziono dwie wersje dotyczące powstania pałacu:

Pierwsza z nich wskazuje, iż pałac w Kwitajnach było największym i najwcześniejszym dziełem znakomitego architekta – Jean de Bodt. Pałac powstał w 1700 r. dla rodziny von Dönhoffów. Inicjatorem budowy miał być burgarbia hr. Krzysztof zu Dohna-Schlobitten. Zanim jednak majątek został przejęty przez rodzinę von Dönhoffów, właścicielem był hrabia Albrecht von Barsens. Powracając jednak do wątku budowy pałacu, architekt Jean de Bodt opracował wszystkie plany, ale zrealizowano tylko budowę korpusu głównego i bocznego skrzydła.

Druga wersja wydarzeń przedstawia się następująco: W Kwitajnach istniał pałac, który został wybudowany w latach 1728-40 dla hrabiego Karla Friedricha Ludwiga von Barfuss. Zrealizowano wówczas tylko część planu. Powstał jednopiętrowy budynek ze środkowym ryzalitem i skrzydłami na szczytach. Pałac został zniszczony w wyniku pożaru, ale w 1874 r., rozpoczęto jego odbudowę nadając mu styl klasycystyczny. Właścicielem majątku był wówczas hrabia Filip Otto von Dönhoff. Podczas przebudowy pałacu nad frontowym ryzalitem umieszczono rodowy herb Dönhoffów.

Inne źródła podają, że około płowy XIX w., prawdopodobnie przed 1839 r. (taka data widnieje na podeście schodów) późnobarokowy pałac został nieznacznie zmodernizowany (z elementami neorenesansowym o proweniencji berlińskiej widocznymi zwłaszcza na elewacji i neogotyckimi w partii schodów zewnętrznych czy mostku nad stawami).

Pałac otoczony był ogrodem barokowym, który w XIX w. został przekształcony w park krajobrazowy. Rezydencję otaczał system czterech stawów i łączących je geometrycznych kanałów. Do dziś zachował się kamienny mostek nad jednym ze stawów, przez który prowadzi wjazd do pałacu.

Kwitajny pozostały własnością rodu Dönhoffów do 1945 r. Ostatnią przedwojenną właścicielką (w latach 1938-1945) była hrabina Marion Dönhoff. Po wojnie była znaną dziennikarką, redaktorką naczelną i wydawcą „DieZeit”, orędowniczką pojednania Niemców z Polakami. W styczniu 1945 roku zorganizowała ewakuację mieszkańców wsi Kwitajny, sama konno dotarła przez Pomorze do Niemiec.

W połowie XIX w. pałac został gruntowanie przebudowany.

Pałac to budynek murowany, zbudowany na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, z ryzalitem centralnym na obu elewacjach – zachodniej i wschodniej. Elewacja zachodnia jest 11-osiowa i posiada ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem z herbem rodziny Dönhoffów. Przed fasadą na szerokości ryzalitu znajduje się taras. Drzwi wejściowe frontowe są dwuskrzydłowe i posiadają nadświetle. Wnętrza są symetryczne, na parterze znajdują się dwie duże sale reprezentacyjne. Jedna służy jako hall. Zachowały się w niej częściowo sztukaterie, posadzki i kominek z XVIII w. Patrząc od podjazdu, po prawej stronie pałacu, stoi oranżeria. Powstała ona podczas przebudowy pałacu w 1847 r. (inne źródło wskazuje na 1850 r.). Obecnie jest w stanie ruiny.

Po zakończeniu II wojny światowej przez krótki czas w pałacu stacjonowała Armia Czerwona. Po odejściu wojsk radzieckich w pałacu umieszczono szkołę rolniczą, a później zarząd i mieszkania dla pracowników PGR. W salach na parterze stworzono magazyny, co spowodowało częściową dewastację wnętrz. Poginęły lub zostały zniszczone elementy pierwotnego wyposażenia, kominki, piece, parkietowe podłogi. Wnętrze zmieniło swój układ architektoniczny, zostało podzielone na kilka mieszkań. Nie wszystkie pomieszczenia były użytkowane. Wiele z nich przez lata stało pustych. Nieużytkowane i nieogrzewane ulegały szybkiej dewastacji.

W latach 70-tych XX w. w pałacu przeprowadzono remont. Wymieniono pokrycie dachowe z łupka na blachę. Po remoncie pałac miał zostać przeznaczony na ośrodek wypoczynkowy. Od 1986 r. systematycznie przechodził prace rewaloryzacyjne. Wnętrza pałacu zostały odnowione, łącznie z naprawą sztukaterii.

Jak podaje w swoim artykule dr hab. Izabela Lewandowska w źródłach istnieją sprzeczne informacje co do instytucji prowadzącej wyżej opisany remont. Początkowo Wojewódzki Konserwator Zabytków w Elblągu wyraził zgodę na sprzedaż założenia pałacowo-parkowego w Kwitajnach Towarzystwu Uniwersytetów Ludowych w Warszawie, a nabywca został zobowiązany do przeprowadzenia remontu zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi z przeznaczeniem na siedzibę Uniwersytetu. Dwa miesiące później Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej z siedzibą w Pasłęku złożył wniosek o dotację na remont pałacu na lata 1986-87. Pismo to zostało podpisane przez dyrektora mgr inż. Józefa Macieja Krakowiaka oraz głównego księgowego Edwarda Bortkiewicza. Jednocześnie POHZ zlecił Miejskiemu Biuru Projektów „Warcent” rewaloryzację pałacu.

Po przemianach ustrojowych w Kwitajnach utworzono Gospodarstwo Rolne Skarbu Państwa, którym przez kilka lat zarządzał mgr inż. Leszek Chojecki. W czerwcu 1993 r. poinformował on Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Elblągu o przystąpieniu do odbudowy kompleksu zabytków w Kwitajnach. Dwa lata później, ten sam zarządca, będący już prezesem zarządu PPH „Agro-Rolimpex” Sp. z o. o. poprosił o zabezpieczenie środków finansowych z tytułu renowacji oranżerii, pałacu oraz parku. Postarał się on również o przeniesienie przez Skarb Państwa prawa własności na rzecz PPH „Agro-Rolimpex” Sp. z o. o. w Kwitajnach. Miał na to zgodę oddziału terenowego Agencji Własności Skarbu Państwa w Elblągu oraz poparcie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Obecnie pałac jest własnością prywatną.

W opracowaniach dotyczących Kwitajn spotkałam się z wieloma różnymi formami nazwiska dawnych właścicieli – von Dönhoff. Zapytałam się dr hab. Izabeli Lewandowskiej, prof. UMW, autorki artykułu o Kwitajnach i pałacu Dönhoffów po II wojnie światowej, skąd taka rozbieżność. Po pierwsze von Dönhoff i Doenhoff to to samo nazwisko, ale inna pisownia. W polskim alfabecie zaraz po II wojnie światowej nie było o umlaut, stąd stosowanie dwóch różnych form. Najważniejsza jest informacja, że obie te formy są poprawne i można je używać. Nie jest to błąd. Po drugie „zu Dohna” to zupełnie inna rodzina, a „zu Dohna-Schlobitten” świadczy o linii Dohnów ze Słobit. Natomiast wszystkie inne odmiany Donhoff, von Dohn, von Dönhof, Dohn to błędne zapisy nazwisk i nie należy ich używać. I ostatnia kwestia „von” i „zu” przed nazwiskiem świadczyło o tytule szlacheckim bądź hrabiowskim w Niemczech.

Poniżej możecie pobrać i przeczytać artykuł dr hab. Izabela Lewandowska, prof. UWM, Kwitajny i pałac Dönhoffów po II wojnie światowej. Historia i dziedzictwo [w:] Przez region do Europy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Andrzejowi Staniszewskiemu w 70. rocznicę urodzin pod redakcją Joanny Szydłowskiej i Magdaleny Żmijkowskiej, Olsztyn, 2019, który jest ogólnodostępny online. Za zgodą Pani dr udostępniam go również tutaj:

Kwitajny i pałac Dönhoffów po II wojnie światowej

• Janusz Zaremba, Kwitajny [w:] Jantarowe Szlaki, Gdańsk 1984, nr 4
• Atrakcje turystyczne gminy Godkowo, dostęp online
• Jackiewicz Garniec M., Garniec M., Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1999, s. 78-82
• Marzena Zwierowicz, 7.12.2014 r., www.zabytek.pl
• Wiesława Rynkiewicz-Domino, Karta biała zespołu pałacowo-parkowo-folwarcznego, 1999, www.zabytek.pl
• dr hab. Izabela Lewandowska, prof. UWM, Kwitajny i pałac Dönhoffów po II wojnie światowej. Historia i dziedzictwo [w:] Przez region do Europy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Andrzejowi Staniszewskiemu w 70. rocznicę urodzin pod redakcją Joanny Szydłowskiej i Magdaleny Żmijkowskiej, Olsztyn, 2019

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

Zdjęcia historyczne: 

• Litografia Alexander Duncker, domena publiczna
• J. Gzowski, Ewidencja parkowa, 1992 r., www.zabytek.pl
• Oranżeria, autor nieznany, 1980 r., Karta Biała, www.zabytek.pl

Zdjęcia Współczesne: 

• Agnieszka Szymańska, 14.01.2023 (udostępniono za zgodą autorki)