Pałac Swarożyn

Swarożyn należy do najstarszych osad na Pomorzu. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1256 r. kiedy książę pomorski nadaje przywilej na podstawie którego Johannes Beyzenburg i Henrcius Scildler, właściciele Zajączkowa i Mieścina, otrzymali Swarożyn.

W 1282 r. książę Mściwój (Mestwin) nadał nadaje wieś biskupowi kujawskiemu Alberowi. W 1290 r. poświadcza, że za zdradę (czyli wspieranie buntu Sambora przeciwko prawowitemu władcy) odebrał Swarożyn dawniejszym właścicielom (Beyzenburgom i ich krewnym) i nadał biskupowi. W 1301 r. biskup Gerward nadał sołectwo w Subkowach i Swarożynie Henrykowi i Janowi de Lywnow, aby osadzili wsie na prawie niemieckim. W 1304 r. rada miejska poświadcza, że Katarzyna de Benzenenborch wraz z swoimi dziećmi zrzekła się prawa do swojej części wsi na rzecz biskupa Gerwarda. Inne źródła podają, iż ówczesnym właścicielem jest Johann Walburg. W 1305 r. Swarożyn jest w posiadaniu braci Henryka i Jana Zawadajewiczów (Swadaiawiz, Swadajawic). Bracia jeszcze tego samego roku część dóbr sprzedali klasztorowi w Oliwie.

W 1570 r. właścicielami majątku są Mikołaj Swarożyński i Jan Pierzcha. Rodzina Swarożyńskich pisała się wcześniej Woyanow.

W 1606 r. w wyniku koligacji rodzinnych (córka Mikołaja Swarożyńskiego wyszła za mąż za Czapskiego z Bękowa) nowym właścicielem zostaje rodzina Czapskich (w tym Jan Czapski).

W 1780 r. Swarożyn należał do Potulickich. Za sprawą ślubu Małgorzaty Czapskiej, córki Ferdynanda Czapskiego z Wawrzyńcem Potulickim. Z kolei dziedziczyli Swarożyn: Józef Potulicki, wojewoda czernichowski i Teresa z Tarłów (przed 1740), nastepnie Teresa z Tarłów Potulicka, wdowa po Józefie (1740), później jej syn Aleksander Potulicki, starostwa borzechowski (1761). Rodzina Potulickich utrzymała się jeszcze jakiś czas po rozbiorze
Polski, wzmiankowana w latach 1780, 1789. Aleksander Hilary zmarł w 1780 roku i pozostawił syna Michała. Po Potulickich właścicielami byli Wernikowscy.

Dwór został wybudowany w 1806 r. przez ówczesnego właściciela von Versena. Sprzedał on jednak majątek w 1825 r. baronowi Ludwikowi von Palesky (w różnych źródłach wymieniane są różne odmiany tego nazwiska: Palesky, Paleske, Palieske, Paleski). W 1858 r. jako dziedzic wymieniany jest von Paleske. Inne źródła podają, iż już w 1825 r. właścicielem jest Wilhelm von Paleskie (Paleske). Palescy dysponują majątkiem do 1945 r.

W 1912 r. jako właściciel wymieniany jest Erik von Paleske. Ok. 1920 r. nowym właścicielem został Ludwik von Palesky (Paleske, Paleskie, Paleski), który dobudował do dworu skrzydło od strony zachodniej.

Po wojnie w majątku powstaje PGR.

W latach 60-tych rozebrano straszą część dworu i na jego miejscu postawiono współczesny budynek, który również przylegał do skrzydła.

Usystematyzowanie wiedzy o  pałacu w Swarożynie

• W karcie zielonej z 1959 r. figuruje jako dworek, czas budowy 1806 r., przebudowany w 2 połowie XIX w.
• W karcie białej z 1985 r. figuruje jako dwór, czas powstania ok. 1920 r.
• Ewidencja zespołu dworsko-parkowego z 1990 r.: założenie dworsko-parkowe powstaje w pocz. XIX w. kiedy von Versen buduje „nowy” dwór ok. 1806 r. (wcześniej był jeszcze inny?), po nim rodzina von Paleska zakłada park i rozbudowuje folwark. W założeniu parkowym znajdował się stary dwór z pocz. XIX w. i dostawiony od zachodniej jego elewacji nowy dwór. Rozbiórce w latach 60-tych uległ dawny dwór wybudowany przez von Versena ok. 1806 r., stojący niegdyś na wschód od obecnie istniejącego.
• W karcie białej zespołu folwarcznego z 1993 r. opisywany jest jako zespół pałacowo-folwarczny, w skład którego wchodzą: zespół pałacowo-parkowy, zespól folwarczny i wieś. Aleja łączy kościół z pałacem. W 1960 r. został rozebrany stary dwór, wzniesiony w 1806 r. Na jego miejscu postawiono nowy budynek, przylegający do pałacu. Pałac usytuowany na osi założenia, wzniesiony na rzucie prostokąta, murowany i otynkowany, podpiwniczony, dwukondygnacjowy z użytkowym poddaszem.
• W gminnej ewidencji zabytków figuruje jako pałac - nr 42/450.

Inne informacje:

• Od strony wschodniej dostawiono skrzydło w 1975 roku, mocno szpecące obiekt.
• Ok. 1920 r. kolejny właściciel Ludwik von Palesky dobudował skrzydło od strony zachodniej.

• Za rządów krzyżackich w Prusach jako właściciel dóbr Swarożyn wymieniany jest Hugo van Hutten, kasztelan gdański. Jego synowie odmieniali swoje nazwisko na język polski – jako Czapscy.
• Legendy głoszą, że na terenie pałacu przetrzymywani byli jeńcy Angielscy w czasie II wojny światowej.
• Kolejna legenda mówi o przejściu do dworu znajdującego się 3 kilometry dalej w Waćmierku.

• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XI
• M. Ruszkowska, Karta Biała, 1985, www.zabytek.pl
• Wiktor Knercer, Marek Marcinkowski, Karta Biała, 1993, www.zabytek.pl
• Wola Ludu: tygodnik polityczny, społeczny i gospodarczy. R. 7, 1927, tydz. 7 (347)
• Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich. T. 1 / przez Stanisława Kazimierza Kossakowskiego; z przypisami Juliana Błeszczyńskiego.
• Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J...T. 3. : [C-D].
• Zofia Kratochwil, 700 lat Swarożyna, dostęp online
• Profil na Facebooku Swarożyn.pl

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Muzeum Pomorza, domena publiczna, ok. 1901 r.
• Michał Piotrowski, 2020 r.