Pałac Warszawa, Natolin

Obok warszawskich Łazienek i Królikarni jedna z najoryginalniejszych i najpiękniejszych realizacji doby stanisławowskiej, przez niektórych uznawana za jedno z dzieł charakterystycznych tak zwanego stylu Stanisława Augusta. Nie dziwi więc, że kiedy w drugiej połowie XIX wieku na fali poszukiwań stylu narodowego sięgnięto do architektury ostatnich dziesięcioleci wolnej Rzeczpospolitej, to pałac w Natolinie stał się inspiracją dla kilku wznoszonych wówczas „prawdziwie polskich” rezydencji, jak pałac Czackich w Borszczach na Ukrainie z 1902 roku czy też nieco wcześniejszy mazowiecki pałac w Brzeźnie koło Ostrołęki z 1900 roku. Pałacyk w Natolinie powstawał nie jako rodowa siedziba, którą był dla księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wojewody ruskiego, Wilanów, ale jako modne w Europie od Londynu po Petersburg maison de plaisance – miejsce odosobnienia, służące wypoczynkowi i kontemplacji natury. Stanął w latach 1780–1783 na cyplu skarpy wiślanej, według projektów warszawskiego architekta saskiego pochodzenia Szymona Bogumiła Zuga (1733–1807), autora tak różnorodnych budowli, jak pałac Blanka czy kościół ewangelicko-augsburski przy ul. Królewskiej w Warszawie, w końcu projektanta parkowych budowli w Mokotowie, Jabłonnie, Puławach czy nieborowskiej Arkadii. Po śmierci Augusta Czartoryskiego budowę kontynuowała jego córka, księżna Izabela Lubomirska. Powstał piękny klasycystyczny pałacyk-willa, dwukondygnacyjny, z bocznymi skrzydłami-ryzalitami od frontu. Ta strona budynku nie miała jednak charakteru głównej elewacji. Stała się nią strona wschodnia, której środkową część stanowi otwarta jońską kolumnadą na park eliptyczna „eksedra”, nakryta spłaszczoną kopułą. Umieszczona na osi, podporządkowuje sobie wnętrza i sprawia, że pałacyk niczym altana otwiera się szeroko na otaczającą przyrodę. Już w pierwszej połowie XVIII wieku porastający te tereny las został przecięty pięcioma promieniście rozchodzącymi się alejami, które zbiegały się właśnie w miejscu, gdzie znalazł się ten otwarty letni salon.

Dekoracja malarska pomieszczeń pałacyku łącznie z zewnętrzną wnęką-salonem powierzona została Włochowi Vincenzowi Brennie (1745–1820). Poza pracami w kraju był on autorem późniejszej przebudowy pałacu Marmurowego w Petersburgu na rezydencję Stanisława Augusta Poniatowskiego po jego abdykacji, a po śmierci byłego króla wzniósł w tamtejszym kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej jego castrum doloris. Niestety, wykonana przez niego dekoracja Natolina zniszczona została podczas przebudowy budowli na początku XIX wieku, kiedy wnętrza pałacu pokryły sztukaterie Wergiliusza Baumana według rysunków znakomitego architekta Chrystiana Piotra Aignera (1746–1841). Aigner zaangażowany został do przeprowadzenia zmian w natolińskim pałacu krótko po 1805 roku, kiedy Stanisław Kostka Potocki, zięć Izabeli Lubomirskiej, przeznaczył posiadłość na letnią rezydencję swego syna Aleksandra i jego świeżo poślubionej żony Anny Tyszkiewiczówny. Wówczas nie tylko wnętrza otrzymały wyraz dojrzałego klasycyzmu, ale charakter zmieniła elewacja zachodnia, której porte-fenêtres opięto doryckimi półkolumnami.

W 1830 roku umarła Natalia księżna Sanguszkowa, córka Aleksandra i Anny Potockich, której narodziny 23 lata wcześniej stały się powodem zmiany nazwy miejscowości na Natolin. W parku pałacowym stanął etruski w formie pomnik- sarkofag z rzeźbiarskim ujęciem zmarłej dłuta Ludwika Kaufmana w architektonicznej oprawie przypisywanej Henrykowi Marconiemu. Prowadzi do niego strzeżony przez lwy most, zaprojektowany przez Marconiego w latach 1834–1838. Przerzucony nad dolinką łączy świat żywych ze światem zmarłych, Arkadię z Hadesem. Marconi wzniósł również dorycką świątynię, bramę mauretańsko-gotycką oraz ruiny rzymskiego akweduktu. Jest to zestaw parkowych budowli spotykany przy europejskich rezydencjach od niemal stu lat, będący wyrazem oświeceniowego sentymentalizmu i zapowiadający dziewiętnastowieczny romantyzm. Elementy parkowego sztafażu w Natolinie powstały późno, w czasie kiedy romantyczna wrażliwość kazała już wcielać się w historyczne role, budować i zamieszkiwać średniowieczne zamki, wznosić rzeczywiste kościoły-starożytne świątynie, a nie tylko je kontemplować. Być może jednak odejście córki dopominało się refleksji nad śmiercią, przemijaniem, sensem historii, refleksji
zbliżonej do tej, która była charakterystyczna dla nieco wcześniejszej epoki.

Natolin, do początków XIX wieku zwany Bażantarnią z powodu znajdującej się tu za króla Jana III Sobieskiego hodowli bażantów, był folwarkiem klucza wilanowskiego i dzielił losy własności dóbr wilanowskich. Od królewiczów dobra wilanowskie wraz z Bażantarnią kupiła hetmanowa wielka koronna Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, a po jej śmierci w 1729 roku objęła je bajecznie bogata córka hetmanowej – Maria Zofi a primo voto hetmanowa wielka litewska Stanisławowa Denhoff owa, secundo voto wojewodzina ruska księżna Augustowa Czartoryska (1699–1771). Po śmierci księżnej Marii Zofi i rolę pani domu przy wiekowym księciu Auguście pełniła jego córka księżna Izabela Lubomirska (1736–1816), żona Stanisława Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego. 19 września 1799 roku księżna marszałkowa przekazała Wilanów z Bażantarnią swej córce Aleksandrze, zamężnej ze słynnym współtwórcą Konstytucji 3 Maja Stanisławem Kostką Potockim (1755–1821), jedną z najwybitniejszych postaci polskiej polityki, kultury i historii przełomowych lat końca XVIII i początku XIX wieku. Po jego śmierci dobra wilanowskie z Natolinem (dawną Bażantarnią) objęła jego żona Aleksandra, a po jej śmierci jej syn Aleksander Potocki (1776–1845), pułkownik Gwardii Narodowej i senator kasztelan Królestwa Polskiego. Nazwę Natolin nadano Bażantarni na cześć urodzonej w 1807 roku Natalii Potockiej, córki Aleksandra Potockiego i Anny z Tyszkiewiczów. Jak bowiem napisał w wierszu ojciec dopiero co urodzonej Natalii:

O imię lasku, mówią że przed laty,
zdobiące go, spór wiodły, między sobą kwiaty;
każdy z swoich wdzięków własnych prawo sobie rości,
nawet skromny fi ołek róży coś zazdrości;
w tem świeższa Natalia wpośród nich się rodzi,
gaj zowią Natolinem i kłótnia się godzi.

Po Aleksandrze Potockim gospodarzem Natolina i Wilanowa był jego syn August Potocki (1806–1867), powstaniec listopadowy, radca stanu, koniuszy dworu rosyjskiego, a po jego śmierci jego żona Aleksandra z Potockich Potocka. Aleksandra Potocka zmarła bezpotomnie 6 stycznia 1892 roku i przekazała w spadku Natolin z Wilanowem swemu kuzynowi Ksaweremu Branickiemu ożenionemu z Anną z Potockich z Krzeszowic. Ksawery Branicki zmarł w 1926 roku, przekazawszy Wilanów z Natolinem swojemu synowi Adamowi Branickiemu. AdamBranicki (ur. 1892), prezes Polskiego Czerwonego Krzyża, odznaczony orderem Polonia Restituta, był wraz z trzema swoimi córkami: Marią de Virion, Anną Wolską i Beatą Rybińską – uczestniczkami powstania warszawskiego – żołnierzem AK. Więzień niemiecki na Pawiaku, przebywał w obozie w Pruszkowie. W styczniu 1945 roku wraz z żoną, dwiema córkami i grupą krewnych, wśród których był także książę Janusz Radziwiłł wraz z żoną, został wywieziony w głąb ZSRR, skąd wrócił ciężko chory w 1947 roku i zmarł w miesiąc po powrocie, 2 grudnia 1947 roku. Został pochowany w grobach rodzinnych w kościele w Wilanowie. W końcu lat dwudziestych XX wieku Natolin jako część dóbr wilanowskich liczył 164 hektary.

Dom i piękny, rozległy park w bardzo dobrym stanie. Obiekt okazjonalnie dostępny, niewidoczny z większej odległości. Centrum Europejskie Natolin

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: 

• Piotr Libicki
• Centrum Europejskie Natolin
• Biblioteka Narodowa POLONA