Pałac w Guzowie

W 1398 roku wzmiankowany Piotr z Guzowa. W XVI wieku własność Tarłów, potem Radziejowskich, w XVII wieku Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego, następnie Mikołaja Grudzieńskiego, od 1713 roku Józefa Denhoff a, potem Potockich, a następnie Ogińskich. Od 1797 roku i w pierwszej połowie XIX wieku Guzów należał do Łubieńskich, w tym, w pierwszej kolejności, do Feliksa Łubieńskiego (1758–1848), jednego z najwybitniejszych przedstawicieli tej wielkiej rodziny. Był stryjecznym wnukiem prymasa Władysława Łubieńskiego, wybitnym politykiem aktywnie wspierającym Konstytucję 3 Maja. Szczyt kariery osiągnął jako najwybitniejszy minister sprawiedliwości za czasów Księstwa Warszawskiego. Wspaniały organizator, założył w dobrach guzowskich gorzelnię, młyn, tartaki, cegielnię oraz 15 nowych wsi, w których osadził 360 rodzin kolonistów niemieckich. Aby kolonistów związać ściślej z nowym terenem, Łubieński kazał przerobić ratusz w Wiskitkach na zbór protestancki i utworzył tam parafię ewangelicką. Dochody z dóbr guzowskich osiągały ogromną kwotę 200 000 złotych polskich rocznie. Zostawił siedmiu synów, niemal wszystkich wybitnych, i trzy córki. Córką Feliksa Łubieńskiego była urodzona w Guzowie Róża (1798–1880), słynna „Róża Sybiru”, żona carskiego więźnia i zesłańca Ludwika Sobańskiego (1791–1837). Życie i majątek poświęciła, pomagając Polakom, którzy padli ofiarą caratu. Syn Feliksa Henryk Łubieński (1793–1883) był od około 1810 roku kolejnym gospodarzem Guzowa. Powstaniec listopadowy, odznaczony Virtuti Militari, kontynuował rozwój Guzowa, zakładając cukrownie. Działacz polityczny, społeczny i gospodarczy na niebywałą skalę. W 1857 roku tytułem rozliczeń rodzinnych Guzów liczący wówczas ponad 6 tysięcy hektarów objęli Sobańscy. Najpierw Feliks Sobański (1833–1913) ożeniony z Emilią z Łubieńskich; działacz społeczny i charytatywny. W 1862 roku za zaangażowanie polityczne został wywieziony do Petersburga, uwięziony w Twierdzy Pietropawłowskiej i zesłany w głąb Rosji, skąd powrócił po kilku latach. W 1870 roku, w czasie wojny francusko-pruskiej, był w Paryżu. W porozumieniu z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem wynajął na własny koszt ambu-lans i wraz z lekarzami i pielęgniarzami francuskimi zbierał rannych z pól bitewnych. Dobroczyńca licznych instytucji zmarł w 1913 roku i pochowany został w podziemiach kościoła św. Augustyna w Paryżu. Od 1886 roku w Guzowie gospodarował jego syn Kazimierz (1859–1909), działacz społeczny, charytatywny i kulturalny, właściciel jednej z największych w Polsce kolekcji numizmatycznych, którą ofiarował Warszawie. Stanowi dziś podstawę zbioru numizmatycznego Muzeum Narodowego. Jedna z sal muzealnych nosi jego imię. Po Kazimierzu Sobańskim Guzów objął syn jego brata Michała (1858–1934) Antoni Marian Sobański (1898–1941), dziennikarz, autor wydanej w 1934 roku książki Cywil w Berlinie, niezwykle trafnej analizy hitleryzmu. W 1939 roku przedostał się z okupowanej Warszawy do Londynu, pracował w Komitecie Pomocy Żołnierzom, a także w radiu BBC jako spiker i tłumacz. Zmarł w Londynie w 1941 roku. W rękach rodziny Sobańskich Guzów pozostawał aż do końca. Elżbieta Maria Sobańska z Guzowa (ur. 1925), pielęgniarka i żołnierz AK, zginęła w powstaniu warszawskim.

W 1878 roku Feliks Sobański uzyskał pozwolenie na utworzenie ordynacji z rozległych dóbr Guzów, a krótko potem za wielkie zasługi na polu społecznym i charytatywnym uzyskał od papieża Leona XIII dziedziczny tytuł hrabiowski. Otrzymany wraz z majątkiem (ponad sześć tysięcy hektarów) jako wiano żony w 1857 roku dwór Łubieńskich nie wydawał się odpowiedni dla nowo mianowanego hrabiego i wystarczająco reprezentacyjny jako ośrodek rozległej ordynacji. Już w 1880 roku przystąpił więc hr. Sobański wraz z architektem Władysławem Hirszlem do przebudowy siedziby według projektów nieznanego z imienia architekta Mayera, nadesłanych zapewne z zagranicy. W efekcie powstała najwspanialsza zachowana do naszych czasów rezydencja w stylu francuskim na Mazowszu. Jedynie zniszczone w czasie wojny nieco późniejsze Kozienice prze-wyższyły okazałością guzowskie założenie. Wybór tzw. kostiumu francuskiego – stylu czerpiącego z architektury francuskiej epoki renesansu – nie był niczym oryginalnym w owym czasie w Europie. Do architektury z czasów panowania Franciszka I, Henryka IV i Ludwika XIII nawiązywano nawet w Prusach, które w 1871 roku odniosły przecież druzgocące zwycięstwo nad Francją. Tak działo się w Austrii, Bawarii, nawet w Waszyngtonie i Tokio. W stylu tym wznoszono zarówno miejskie kamienice, jak budynki użyteczności publicznej i wiejskie siedziby. W samej Francji już od połowy XIX wieku zjawisko nawiązywania do rodzimej architektury XVI i XVII wieku stało się powszechne, czego przykładem rozsiane po całym kraju gmachy merostw, a w Paryżu przebudowa i rozbudowa Luwru za Napoleona III czy też nowy ratusz. W Polsce do architektury francuskiego renesansu zaczęto nawiązywać w latach siedemdziesiątych XIX wieku. I o ile w Wielkopolsce nawiązanie to mogło mieć pośrednio anty pruski charakter, jako wyraz sympatii do kraju pokonanego przez Prusy, a historycznie powiązanego z Polską, o tyle w zaborze rosyjskim było raczej zwyczajową już od XVII wieku słabością do francuskiej kultury i architektury, czego dowodem wznoszone w Warszawie w XVIII wieku miejskie pałace, odwołujące się do paryskich hôtels. Pałac w Guzowie sposobem artykulacji ścian, detalem architektonicznym oraz liczbą wież, wieżyczek, iglic zwłaszcza od strony ogrodu nawiązuje do zamkowych rezydencji z czasów Franciszka I, w typie Chambord czy Blois. Natomiast mansardowym dachem korpusu, ściętymi namiotowymi daszkami wież, grzebieniami pseudo-attyk oraz formą środkowego ryzalitu od frontu, jakby dostawionego do elewacji pawilonu, odwołuje się do siedemnastowiecznych budowli z czasów Ludwika XIII. Uzupełnienie tworzy eklektyczna, odwołująca się m. in. do francuskiej architektury sakralnej XVI wieku kaplica św. Feliksa, poświęcona w 1895 roku i połączona krótką galerią z korpusem pałacu. „Paryż częstą mody odmianą się chlubi,/A co Francuz wymyśli, to Polak polubi” – pisał Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Mimo okazałości francuskiego kostiumu pałac w Guzowie zachował kształt wcześniejszej budowli – późnobarokowego dworu Łubieńskich, parterowego, nakrytego mansardowym dachem, z narożnymi alkierzami w elewacji frontowej i ogrodowej. Dodatkiem są wieże w elewacjach bocznych, wejściowy ryzalit pawilon, a w elewacji ogrodowej monumentalna wieloboczna wieża-pawilon (lub też ryzalit-wieża) skrywająca dwukondygnacyjną salę balową z lustrami w narożach. Częścią założenia jest brama wjazdowa, kordegarda z wieżyczką oraz piękny park autorstwa znanych projektantów ogrodów: Waleriana Kronenberga i Franciszka Szaniora. Na jednym ze stawów wyspa ze sztuczną grotą z polnych kamieni.

Obecnie pałac wrócił do rodziny Sobańskich i przechodzi remont, a jednym z pomysłów jest aby przekształcić go w elegancki i ekskluzywny hotel.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki