Od XV wieku do 1705 roku Radziejowice były własnością magnackiej rodziny Radziejowskich, w tym w połowie XV stulecia protoplasty rodu Andrzeja (zm. ok. 1460), podkomorzego sochaczewskiego, dworzanina kolejnych książąt mazowieckich – Siemowita IV i Siemowita V. Na przełomie XV i XVI wieku w rękach jego wnuka Andrzeja (zm. 1517), kasztelana sochaczewskiego i wojewody płockiego, w XVII wieku Hieronima Radziejowskiego (1612–1667), podkanclerzego koronnego, przeciwnika Jana Kazimierza, słynnego zdrajcy i zwolennika Szwedów. Tu w 1645 roku urodził się syn Hieronima – Michał Radziejowski, który odkupił skonfiskowane ojcu za zdradę Radziejowice. Michał Radziejowski (ur. 1645), kanclerz koronny, kardynał, arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski, odgrywał znaczną rolę po śmierci Jana III jako interrex, początkowo popierając kandydaturę królewicza Jakuba Sobieskiego, ale wobec oporów królowej wdowy przerzucił się na stronę kandydata francuskiego księcia Conti. Przeciwnik Sasów, w końcu wobec niezdarności Contiego pogodził się z wyborem Augusta II. Zmarł w 1705 roku, przekazawszy Radziejowice siostrzeńcom Prażmowskim, od których przeszły na krótko do Ossolińskich, a następnie do Krasińskich, których własnością pozostawały od 1782 roku aż do końca. Radziejowice wniosła Krasińskim Anna z Ossolińskich, żona Kazimierza Krasińskiego (1725–1802), oboźnego wielkiego koronnego i marszałka sejmowego. Po Kazimierzu i Annie dobra należały do ich syna Józefa Wawrzyńca Krasińskiego (1783–1845), senatora kasztelana Królestwa Polskiego. Józef Wawrzyniec Krasiński żonaty z Emilią z Ossolińskich był literatem, tłumaczem i pamiętnikarzem, organizował w Radziejowicach amatorskie przedstawienia teatralne, był działaczem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, odznaczonym za kampanie napoleońskie Krzyżem Złotym Virtuti Militari oraz francuską Legią Honorową. Wybitnym właścicielem Radziejowic był prawnuk Józefa Wawrzyńca – hr. Edward Krasiński (ur. 1870), syn Józefa i Heleny ze Stadnickich, zamordowany przez Niemców w Dachau w 1940 roku. Odziedziczywszy ordynację opinogórską, w celu rozbudowy i urządzenia Biblioteki Krasińskich w Warszawie sprzedał Radziejowice w pierwszych latach XX wieku swemu stryjowi Kazimierzowi Krasińskiemu (1850–1930) i jego żonie Marcie z Pusłowskich. Marta Krasińska (1859–1943) od początku wieku XX przez bez mała 40 lat prowadziła w swym mieszkaniu na ul. Czackiego w Warszawie salon polityczny i literacki. Przyjmowała najbardziej znane postaci swego czasu, m.in. Sienkiewicza, Reymonta, Weyssenhoff a, premiera Juliana Ignacego Nowaka, ministra Konstantego Skirmunta, ambasadorów akredytowanych w Warszawie. Kazimierz i Marta Krasińscy mieli dwóch synów: Michała (ur. 1883), rozstrzelanego przez Sowietów 20 września 1939, i Franciszka (ur. 1885) zmarłego w 1973 roku. W 1930 roku właścicielką Radziejowic była hr. Marta Krasińska, a majątek liczył 1456 hektarów.

Powszechną rycersko-szlachecką siedzibą w XVI wieku był dom drewniany, wyniesiony ku górze, piętrowy, czasem stojący na „przekopie” lub „kopcu”. Łączył funkcje mieszkalną oraz obronną i kontynuował tym samym głęboko średniowieczną tradycję rycerskich wież mieszkalno-obronnych. Mimo ideowego przewrotu, jaki w Europie i Polsce przyniósł renesans, poezji Kochanowskiego i Reja, szlachcic nie stał się jeszcze w pełni ziemianinem, wciąż pozostawał rycerzem mieszkającym w wieży i w swym kościele parafialnym fundującym nagrobek, z własnym rzeźbionym wizerunkiem w zbroi. Dowodem tego jest ukryty pod neogotyckim kostiumem jedyny zachowany do dziś na Mazowszu „dom pański na kształt wieże” z końca XVI wieku w Radziejowicach. Z czasem połączony galerią z pałacem, był pierwotnie wolno stojącą budowlą. Zameczek, bo tak się go dziś nazywa, wzniesiony został dla właścicieli miejscowości Radziejowskich, przypuszczalnie na miejscu średniowiecznej drewnianej fortalicji. Najprawdopodobniej około 1623 roku obok Zameczku wzniesiono dwie oficyny. Jedną z oficyn prymas Michał Radziejowski w latach 1678–1684 przebudował na barokowy pałac, który stał się głównym gmachem rezydencjonalnego założenia. Po śmierci prymasa Radziejowskiego w 1705 roku zarówno Zameczek, jak pałac popadły w ruinę. Renesans rezydencji nadszedł wraz z objęciem Radziejowic przez Kazimierza Krasińskiego, oboźnego wielkiego koronnego, a potem jego syna Józefa Wawrzyńca Krasińskiego, senatora kasztelana Królestwa Polskiego. Obaj świadomi historycznej wartości miejsca i znajdujących się tu pamiątek postanowili z Radziejowic uczynić główną siedzibę tej linii rodu. Do odbudowy rezydencji zaangażowali uznanego warszawskiego architekta Jakuba Kubickiego (1758–1833), który w 1802 roku odbudował Zameczek, a pałacowi nadał barokowo-klasycystyczną formę. Połączył też oba budynki podcieniowym przejściem o ostrołukowych arkadach z oranżerią od południa. Odbudowa Zameczku w formach neogotyckich nie była prostym nałożeniem jednego z historycznych kostiumów. Był to w rozumieniu Kubickiego i współczesnych zabieg konserwatorski, nadający budowli autentyczny, historyczny wygląd. Prócz arkadowych wykrojów okien i drzwi, attyki naśladującej krenelaż, arkadowych fryzów i ostrołukowych wnęk pojawiła się od południa okrągła wieżyczka ze strzelnicami. Powracała również pierwotna funkcja Zameczku – domu właściciela miejscowości. W ten sposób Zameczek w Radziejowicach stawał się pierwszą prawdziwie romantyczną budowlą na Mazowszu. Po 1802 roku odbudowany został przez Kubickiego również pałac w formach barokowo-klasycystycznych. Powstała piętrowa budowla nakryta wysokim mansardowym dachem, z płytkimi bocznymi ryzalitami po bokach i płytkim ryzalitem na osi, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem z herbem Krasińskich Ślepowron w tympanonie. Skromną architektoniczną dekorację tworzy obiegający cały budynek gzyms konsolkowy oraz ślepe tralkowe balustradki pod oknami piętra. Kolumnowy ganek od frontu oraz wsparte na żeliwnych kolumienkach balko-ny w elewacji południowej dodane zostały z końcem XIX wieku. Reprezenta-cyjne wnętrza pierwszego piętra zachowały w części dekorację sztukatorską i malarską o motywach arabeskowych i groteskowych, wykonaną w latach 1809–1810 przez Adama Byczkowskiego, ucznia Vincenza Brenny, oraz Józefa Paszkiewicza, ucznia Marcellego Bacciarellego. Niestety, nie zachował się teatr w mansardowym dachu pałacu według projektu Kubickiego. Został rozebrany zapewne w 1869 roku. W 1646 roku madame de Guébriant, poseł nadzwyczajny do Polski za Władysława IV, chwaliła bardzo urządzenie ozdobnego szpalerami i pawilonami ogrodu, który łączył się ze zwierzyńcem, a wszystko w obramieniu szemrzących strumyków i malowniczych stawów. Dzisiejszy kształt nadał parkowi w 1817 roku Aleksander d’Alfonce de Saint Omer (1779–1857), były żołnierz napoleoński, architekt i uznany w Polsce kartograf, występujący również pod polskim nazwiskiem Sętomerski, autor ogrodu Belwederskiego w Warszawie.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki