Przekonanie o zmierzchu architektury rezydencjonalnej wraz z nastaniem socjalistycznej ojczyzny okazuje się błędne. Świetnym tego przykładem jest pałac w Woli Rasztowskiej wzniesiony w latach 1951–1953 według projektu Jana Wolińskiego. Dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym, z płytkimi środkowymi ryzalitami z obu stron zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Neobarokowego zacięcia dodają narożne kwadratowe wieżyczki-alkierze. Wzory ich hełmów przeniesione zostały z saskiej Warszawy pierwszej połowy XVIII stulecia – pałaców Brühla, Czapskich, Przebendowskich – przywołanej również nieco rokokową, choć przestylizowaną sztukatorską dekoracją elewacji, nadokiennymi kartuszami i ornamentalną wicią w trójkątnym naczółku. Pałac stanął w parku, na fundamentach zniszczonego w czasie wojny pałacu Łuszczewskich z około 1680 roku – z narożnymi wieżami oraz przelotową sienią łączącą podjazd z osią kompozycyjną parku. Nowy budynek Wolińskiego powtórzył tylko w ogólności charakter rezydencji Łuszczewskich, zmieniając – co kluczowe – jej przeznaczenie. Nie była to już siedziba magnata-ciemiężyciela, ale dedykowany najmłodszemu obywatelowi Polski Ludowej pałac nauki, szkoła w sercu osiedla pracowników radiostacji, odpowiednik – toutes proportions gardées – Pałacu Kultury i Nauki na placu Defilad w samym centrum Warszawy. Ale takich przypadków było więcej. Magnacka rezydencja na Gocławiu to zaprojektowany w 1951 roku ośrodek szkoleniowy Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”, a okazały siedemnastowieczny dwór z ośmiobocznymi wieżami na narożach na Ursynowie to budynek Centralnej Szkoły Państwowych Ośrodków Maszynowych i Spółdzielni Produkcyjnych z lat 1949–1951. Podobnie dwór w Smoszewie koło Zakroczymia – w rzeczywistości schronisko młodzieżowe. Nieumiejętność zerwania z historycznymi konwencjami i schematami była więc cechą architektury lat pięćdziesiątych nie tylko akceptowaną, ale akcentowaną, a nawet wynoszoną na sztandary przez „socjalistyczną w treści i narodową w formie” sztukę socrealizmu. Była to już jednak sztuka ludu pracującego, a nie próżnującego magnata i kapitalisty.

Przyglądając się pałacowi w Woli Rasztowskiej, warto również docenić doskonałe rzemiosło architektoniczne, które wprawia w zakłopotanie przeciętne oko, każąc ów pałac uznać za autentyczną barokową rezydencję. To zasługa wykształconych przed wojną architektów, dla których poligonem form historycznych stała się rekonstruowana po wojnie Warszawa, m.in. liczne barokowe pałace miejskie. Wprawniejsze oko dostrzeże stylistyczne podobieństwa do niektórych budowli Starego Miasta.

W drugiej połowie XVII wieku własność Chrzanowskich, od około 1680 roku Łuszczewskich, później Czosnowskich i Płochockich. W XVIII wieku i aż do około 1930 roku w rękach Młockich, w tym w XVIII stuleciu starosty zakroczymskiego nieznanego z imienia Młockiego, w 1909 roku Tadeusza Młockiego, a w końcu lat dwudziestych XX wieku Marii Młockiej. Majątek liczył wówczas 317 hektarów. Od 1930 roku Wola Rasztowska należała do Maurycego Szmyta.

Pałac odrestaurowany. Mały park w dobrym stanie. Obiekt dostępny z zewnątrz: szkoła.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki