Pałac w Starejwsi

Niegdyś była to własność Stanisława z Kosowa. Znana w 1473 roku pod nazwą Jakimowicze, a od XVI wieku nazywana Starą Wsią (dziś Starawieś), choć przejściowo również Krasnymdworem. W XVII i XVIII wieku była siedzibą właścicieli miasta Węgrów i okolicznych dóbr, w tym od początku XVII wieku Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), wojewody wileńskiego i pierwszego w dziejach Litwy hetmana polnego, a w połowie stulecia ks. Bogusława Radziwiłła, wielkiego zdrajcy i negatywnego bohatera Sienkiewiczowskiego Potopu. Bogusław Radziwiłł, urodzony w 1620 roku, nieprawdopodobnie bogaty, przez matkę księżniczkę Elżbietę Zofię Hohenzollern skuzynowany z europejskimi rodzinami panującymi, przez wiele lat podróżował po Europie, biorąc udział w wielu intrygach politycznych, pojedynkach, a także w wojnach, między innymi w Niderlandach. Po powrocie do Polski dzielnie walczył po stronie króla i Rzeczpospolitej w wojnach kozackich, zasłużył się w bitwie pod Beresteczkiem. W czasie wojen szwedzkich początkowo zataił swoje konszachty ze Szwedami, a później jawnie już walczył przeciwko królowi Janowi Kazimierzowi, ubiegając się u Szwedów o wykrojenie dla siebie z ziem Rzeczpospolitej niezależnego księstwa. Po szwedzkim potopie pojednany z królem obejmował najwyższe urzędy. Zmarł nagle 31 grudnia 1669 roku „na apopleksyją w czasie polowania na kuropatwy”. Pochowany został w Królewcu w kościele ewangelickim. Był kalwinem. W latach 1664–1762 Stara Wieś należała do Krasińskich, m.in. Jana Kazimierza Krasińskiego (1607–1669), podskarbiego wielkiego koronnego, wcześniej szambelana arcyksięcia Leopolda Habsburga, wiernego stronnika królewskiego w czasie potopu szwedzkiego, gorliwego stronnika królowej Ludwiki Marii, żony Jana Kazimierza, zwłaszcza w jej próbach uzdrowienia ustroju państwa i reformy sejmu. Syn Jana Kazimierza Jan Dobrogost Krasiński (zm. 1717), kolejny właściciel Starej Wsi, wojewoda płocki, wierny współpracownik króla Jana III Sobieskiego, a potem króla Augusta II Sasa, wystawił w Warszawie w latach 1682–1685 wspaniały pałac, do dziś zwany pałacem Krasińskich. W Węgrowie ufundował kościół i klasztor reformatów. Od 1762 roku do końca XVIII wieku Stara Wieś pozostawała własnością Świdzińskich, do których przeszła zapewne w związku z małżeństwem Barbary Krasińskiej z Michałem Świdzińskim, kasztelanem radomskim. Po Świdzińskich do 1811 roku w rękach Ossolińskich, następnie Jezierskich, od których przez małżeństwo Marii z Jezierskich księżnej Golicynowej przeszła około 1840 roku na Golicynów. Do 1879 roku własność książąt Golicynów, później Krasińskich i od 1912 roku aż do końca znów Radziwiłłów – w pierwszej kolejności księcia Macieja Mikołaja Radziwiłła. Ks. Maciej Mikołaj Radziwiłł (1873–1920), zangażowany politycznie i gospodarczo, od 1914 roku działał w Komitecie Narodowym Polskim w Warszawie i w latach 1915–1917 Komitecie Narodowym Polskim w Petersburgu (ówczesnym Piotrogrodzie), od 1918 roku jeden z najaktywniejszych członków Związku Budowy Państwa Polskiego, bardzo aktywny na polu odbudowy gospodarki bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości. Starą Wieś Maciej Mikołaj Radziwiłł przekazał swojemu bratu, księciu Franciszkowi Piusowi Radziwiłłowi, urodzonemu w 1878 roku w Rzymie. Ks. Franciszek Pius Radziwiłł był działaczem oświatowym, gospodarczym i politycznym, najbardziej znanym jako naczelnik Milicji Miejskiej miasta Warszawy powstałej 1 listopada 1916 roku, pierwszej niepodlegającej zaborcy służby porządkowej w Warszawie, członkiem Tymczasowej Rady Stanu działającej w Warszawie od 14 stycznia 1917 roku, namiastki polskiej władzy państwowej. W okresie międzywojennym działał w organizacjach walki z rakiem. Zmarł w 1944 roku w Oberglogau (obecnie Głogówek) u swej siostry Doroty zamężnej z hrabią Hansem von Oppersdorf, który w plebiscycie na Śląsku w 1921 roku opowiedział się za Polską.

W XVI wieku na lekkim wzniesieniu otoczonym fosą i palisadą stał zapewne pierwotny drewniany dwór rycerski. Około 1630 roku hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł postanowił wznieść obok dworu murowany pałac. Zamiaru swego nie zrealizował i do skutku doprowadził go dopiero niechlubnej pamięci bohater Potopu, koniuszy wielki litewski książę Bogusław Radziwiłł. Rozpoczęta przed 1655 rokiem pod nadzorem Jana Pękalskiego budowla ukończona została po 1661 roku. Miała zapewne charakter „pałacu w fortecy”, gdyż zachowały się ślady wielobocznego narysu fortyfi kacji bastionowej z fosą, a w zapisach znajdujemy informację, że otoczony był „palisadą wzmocnioną dziewięcioma baszteczkami”. Kiedy książę Sergiusz Golicyn po ślubie z hrabianką Marią Jezierską w 1840 roku, dziedziczką starowiejskiej majętności, postanowił przebudować dawną siedzibę Radziwiłłów, nie bez powodu sięgnął po kostium neogotycki. Choć nowa budowla wchłonęła dawny pałac-zamek, to odwołując się do form średniowiecznych, stawała się wyimaginowaną „rekonstrukcją” warowni-rezydencji o kilkusetletniej historii. Gotyk jako styl wyrastający z mroków najodleglejszej historii był więc świadomym wyborem, a nie tylko kwestią bieżącej mody. Powstały zamek-pałac to harmonijna, regularna budowla na planie odwróconej litery T, dwupiętrowa, z płytkim ryzalitem na osi poprzedzonym portykiem o trzech arkadach wyciętych pierwotnie w łuk Tudora. Jedynym elementem zakłócającym symetrię elewacji jest wieloboczna narożna wieża, która koresponduje jednak z nadwieszonymi narożnymi sterczynami-wieżyczkami. Wszystkie elewacje budowli zwieńczone krenelażem. Wymiaru rycerskiej siedziby dopełniają herby umieszczone swobodnie między oknami ryzalitu orazw pasie maswerkowej dekoracji powyżej okien. Są to: herb własny Golicynów, Nowina Jezierskich, Pielesz Jelskich, Lis Sapiehów, Junosza Bielińskich oraz dodane w 1879 roku Ślepowron Krasińskich i Rola Gawrońskich. Co charakterystyczne, choć budowla jest neogotycka, to sztandarowy motyw gotyku, jakim jest łuk ostry, pojawia się jedynie jako zamknięcie smukłych okienek narożnej wielobocznej wieży oraz element stolarki okiennej. Okna pałacu, prostokątne lub w najwyższej kondygnacji zbliżone do kwadratu, zwieńczone są zakrzywionymi odcinkowymi gzymsami. Jest to konsekwencja wyboru popularnego i modnego w tym czasie neogotyku angielskiego, czerpiącego motywy i formy z późnogotyckiej architektury dynastii Tudorów (1485–1603), podlegającej już delikatnym wpływom odrodzenia. Anglia od połowy XVIII wieku nadawała ton artystycznym zjawiskom w całej Europie, również w Polsce. Liczne angielskie wydawnictwa dostępne były na całym kontynencie. Konsekwencją był nie tylko palladiański klasycyzm. Nie byłoby tak malowniczych krajobrazowych parków zakładanych przy każdym niemal dworze od końca XVIII wieku, gdyby nie wizje angielskich ogrodników. W końcu nie odkrylibyśmy neogotyku, gdyby nie docenili go angielscy fundatorzy-marzyciele, architekci i budowniczowie przed połową XVIII wieku, jako wyrazu sentymentalnych nastrojów epoki oświecenia. Trudno wskazać na bezpośredni wzór dla zewnętrznej formy starowiejskiego pałacu, tym bardziej że jej autor pozostaje nieznany. Inaczej w przypadku wnętrza, urzekającego koronkową dekoracyjnością, materializującą cały świat późnogotyckich form od łuków nadproży powycinanych w łuk Tudora oraz ośli grzbiet po sklepienia stalaktytowe i sufity z maswerkowych rozet. Bolesław Paweł Podczaszyński (1822–1876), uznany architekt oraz ceniony autor prac z zakresu architektury i sztuki, który w latach 1859–1862 wykonał sztukatorską dekorację starowiejskich wnętrz, sięgnął po znane wydawnictwo Johna Nasha The Mansions of England in the Olden Time ukazujące się w latach 1839–1843, zawierające litografi e z widokami starych angielskich rezydencji. Wzorem dla dekoracji Białej Sali stała się jedna z sal zamku Bramhall w Cheshire, a jej sufit przypomina jedną z komnat pałacu w Wakehurst w Sussex. W tym samym wydawnictwie odnajdziemy podobne wsporniki podtrzymujące strop oraz podobną listwowo-rozetową dekorację. Wnętrza piętra oraz hol należą do najpiękniejszych i najlepiej zachowanych wnętrz neogotyckich w Polsce. Pomieszczenia parteru, nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi i kolebkami z lunetami, pochodzą z wcześniejszej, siedemnastowiecznej fazy budowy.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki, Tomek Szejnoch (udostępniono za zgodą autora)