Pałac w Passie

W 1783 roku Pass był własnością proboszcza z Błonia – letnia rezydencja opatów klasztoru w Czerwińsku. Później własność rządowa, około 1830 roku zakupiona przez producenta kobierców z Warszawy Jana Henryka Geysmera. Od 1837 roku w rękach bankiera warszawskiego Ludwika Halperta, syna Salomona Halperta (1772–1832), który dorobił się fortuny, mając monopol tytoniowy w Królestwie. W 1864 roku został uszlachcony, otrzymując herb Halpert. Brat Ludwika Borys Halpert (1805–1861) był dyrektorem teatrów warszawskich. W 1836 roku ożenił się ze słynną aktorką Leontyną Żuczkowską (1803–1895). Od 1851 roku Pass był własnością Plater-Zyberków, najpierw Kazimierza, później jego syna Tadeusza. Następnie na powrót w posiadaniu Halpertów, w tym Henryka syna Ludwika Halperta i w końcu lat dwudziestych Anny Halpert. Majątek liczył wówczas 396 hektarów. Od 1932 roku aż do końca właścicielem majątku był Paweł Jasiński.

Spoglądając na pałac w Passie, zbudowany pomiędzy 1830 a 1835 rokiem dla Jana Henryka Geysmera, uświadamiamy sobie, jak bardzo jesteśmy przyzwyczajeni do głęboko barokowej i kontynuowanej w epoce klasycyzmu zasady osiowej kompozycji siedziby z podjazdem i głównym wejściem z jednej strony i ryzalitem salonu lub sali balowej z drugiej strony. W tym wypadku elegancki wgłębny portyk kolumnowy umieszczony został w krótszym boku i przez narożnik budowli, który wydaje się najpełniejszą i najwłaściwszą perspektywą oglądu, sąsiaduje z wielobocznym ryzalitem głównego wnętrza pałacu. Tam, gdzie spodziewalibyśmy się wejścia, w drugiej dłuższej elewacji, odnajdujemy jedynie skromne drzwi. W efekcie parterowy, z kondygnacją mezzanina, nakryty niskim dachem czterospadowym pałac w Passie jest już niesymetryczną willą swobodnie umieszczoną w krajobrazowym parku i zapowiedzią swobodnie kształtowanych, nieregularnych siedzib, jakie pojawią się na przestrzeni XIX wieku. Jest ów pałac także szczególnym znakiem powolnego zmierzchu świata rycersko-ziemiańskiego. Bersonowie w Lesznie i Boglewicach, Natansonowie w Sannikach, Epsteinowie w Teresinie, Kronenbergowie w Strugach, Goldstandowie w Zaborowie, w końcu Geysmerowie w Passie nie są wyrosłymi ze swych majątków posiadaczami, ale przemysłowcami, fabrykantami i finansistami, ludźmi nowej epoki, którzy tylko ze względu na mityczną atrakcyjność i prestiż świata szlachecko-ziemiańskiego decydują się na wiejskie posiadłości. W tym czasie przedstawiciele starego świata powoli tracą swoją pozycję, a utracą ją niemal zupełnie po I wojnie światowej. Konstytucja marcowa z 1921 roku zniesie herby, tytuły i dziedziczne przywileje. Ich częściowe przywrócenie konstytucją kwietniową w 1935 roku będzie już łabędzim śpiewem zapowiadającym ostateczną katastrofę II wojny światowej. „Dom i życie zawarte w nim musiały zniknąć – pisał już w 1934 roku o rodzinnych Nowotrzebach w Szczenięcych latach Melchior Wańkowicz. – Musiało odejść. Rozumiem. Ale żal”. Nazwisko architekta, autora pałacu w Passie, tej eleganckiej, o intrygującym kształcie budowli, pozostaje nieznane. Wiąże się go ze środowiskiem Chrystiana Piotra Aignera.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Piotr Libicki, Stanley Bandzior (udostępniono za zgodą autora)