Pałac Chlewiska

Chlewiska, gniazdo i przez długie wieki własność Chlewickich. W 1783 roku w rękach kasztelanowej radomskiej Józefowej Potkańskiej, a w XIX wieku Sołtyków. W 1896 roku Chlewiska zakupił hr. Ludwik Broel-Plater (1844–1909), uczeń szkoły metalurgicznej w Lotaryngii, przemysłowiec i działacz gospodarczy, zaangażowany na wielką skalę w produkcję stali. Produkcja w jego hucie w Furmanowie wynosiła 3800 ton rocznie. Był współwłaścicielem linii kolejowej Skarżysko–Koluszki i Iwanogrodzko–Dąbrowskiej oraz od 1886 roku poznańskiego Banku Ziemskiego powołanego do obrony polskiej własności w zaborze pruskim. Jego kopalnie i huty zatrudniały w 1893 roku 1100 robotników. Na początku XX wieku przekazał Chlewiska jednemu z pięciu synów – Konstantemu Broel-Platerowi. Hr. Konstanty Broel-Plater (1872–1927) mimo poważnego inwalidztwa niezwykle aktywny na polach działalności społecznej, kulturalnej i politycznej, był bliskim współpracownikiem Romana Dmowskiego, od 1914 roku członkiem Komitetu Narodowego Polskiego, w którego imieniu odbywał podróże polityczne do Petersburga, Londynu, Paryża i Rzymu, współdziałał przy założeniu Komitetu Narodowego Polskiego w Lozannie w 1917 roku. Cały czas wspierał finansowo akcję propagandową na Zachodzie na rzecz Polski. W 1926 roku współzakładał Klub Zachowawczo-Monarchistyczny wraz z jego organem „Pro Fide Rege et Lege”. W 1912 roku Konstanty Broel-Plater sprzedał Chlewiska hr. Władysławowi Pusłowskiemu. W późnych latach dwudziestych własność Borkowskich. Majątek liczył wówczas 8250 hektarów.

Być może już w XII wieku na nadsypanym wzniesieniu otoczonym mokradłami małej rzeczki przepływającej w pobliżu stała rycerska fortalicja. W późnym średniowieczu na jej miejscu wzniesiono murowany gmach zapewne w formie popularnego w tym czasie „domu na kształt wieże” – turris in modum arcis, jak go nazywano w XVI wieku, łączący tradycyjnie funkcje mieszkalne z obronnymi. Gmach ten okazał się zbyt mały dla Wawrzyńca Chlewickiego, który go rozbudował w 1605 roku. W efekcie zameczek Chlewickich to dziś dwa piętrowe skrzydła, jedno na planie zbliżonym do kwadratu i drugie podłużne. Przy jednym ze skrzydeł zachował się szeroki mur zakończony kwadratowym budyneczkiem. Była to zapewne latryna, której kanał wychodził na strome zbocze. Tak zwane locum secretum to od średniowiecza często spotykane niewielkie wnętrze spełniające rolę późniejszej toalety. Pojawia się często również w szesnastowiecznych i siedemnastowiecznych domach pańskich, z czasem zastąpione lub uzupełnione „systemem” nocnikowym, a z końcem XIX wieku przez kanalizację i „waterklozet”, czyli wc. W XVIII i XIX wieku zameczek nieco zmodyfikowano, zakładając nowe łamane dachy i pokrywając kondygnację przyziemia boniowaniem. Zmieniono również niemal całkowicie pierwotny układ wnętrz. Jedynie pod wzgórzem zachowały się dostępne z zewnątrz lochy i piwnice. W jednej ze ścian zewnętrznych Wawrzyniec Chlewicki umieścił tablicę fundacyjną z łacińskim napisem i datą rozbudowy zamku – rokiem 1605.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Udostępnione przez właścicieli obiektu, Manor House