Pałac w Sterdyni

Wieś wspomniana w 1446 roku. W XVI wieku własność Brykcego Chądzyńskiego, potem Kiszków. W 1622 roku Sterdyń odziedziczyła Anna z Kiszków Iwanowska, żona podczaszego drohickiego Jakuba Iwanowskiego herbu Łodzia, a potem w wianie otrzymała z kolei córka Anny i Jakuba Iwanowskich Barbara, żona starosty drohickiego, kasztelana czerskiego Zbigniewa Ossolińskiego. W ten sposób od 1643 roku do 1706 roku miejscowość pozostawała w rękach Ossolińskich. Od 1709 do około 1726 roku własność Wiktoryna Kuczyńskiego,kasztelana podlaskiego. Wiktoryn Kuczyński (ur. 1668), aktywny na wielu polach, uczestnik wypadków politycznych swoich czasów, stronnik króla Stanisława Leszczyńskiego, naraził się na rosyjskie prześladowania – dewastację dóbr i uwięzienie syna. Aktywny na polu gospodarki, spławiał zboże Nurcem, Bugiem i Wisłą własnymi statkami do Gdańska. Zmarł w 1738 roku i pochowany został u benedyktynek w Drohiczynie. W XVIII i na początku XIX wieku Sterdyń należała znów do Ossolińskich, w tym do starosty sulejowskiego Stanisława Ossolińskiego. W 1809 roku Józef Wawrzyniec Krasiński pojął za żonę Emilię Ossolińską i otrzymał z jej ręką dobra sterdyńskie. Józef Wawrzyniec Krasiński (1783–1845) był literatem, tłumaczem i pamiętnikarzem, działaczem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, odznaczonym za kampanie napoleońskie Krzyżem Złotym Virtuti Militari oraz francuską Legią Honorową, senatorem kasztelanem Królestwa Polskiego. Wraz z ręką jego córki Pauliny Sterdyń przeszła w 1849 roku do Ludwika Górskiego (1818–1908), wybitnego działacza rolniczego, zaangażowanego społecznie, założyciela Towarzystwa Rolniczego, publicysty. Gorliwy katolik, przez znajomości wśród kardynałów posiadał znaczne wpływy w Rzymie. Papież św. Pius X udekorował go osobiście Krzyżem Kawalerskim Orderu Piusa IX. Po śmierci Ludwika Górskiego majątek objął Kazimierz Krasiński, a potem jego syn Franciszek Krasiński. W rękach Krasińskich majątek pozostawał do końca i około 1930 roku liczył 2300 hektarów.

Tylko ręka umiejętnego projektanta mogła nadać tyle ekspresji i okazałości całemu założeniu. Wszystko dzięki pomysłowi, by ośrodkiem uczynić owalny pałacowy dziedziniec, którego kształt powtarzają łukowato wygięte parterowe, nakryte dwuspadowymi dachami ofi cyny. Do owalnego kształtu dopasowują się również odcinki muru łączące oficyny z corps de logis. Założenie to powstało najprawdopodobniej w latach 1797–1806 z inicjatywy Stanisława Ossolińskiego według projektów Jakuba Kubickiego (1758–1833), uznanego architekta, autora m.in. pałacu w Młochowie, warszawskiego Belwederu i miejskich rogatek oraz autora przebudowy Zameczku i dawnej oficyny w Radziejowicach. Kubicki nie wznosił sterdyńskiego założenia ex nihilo. Korpus pałacu zachował kształt siedziby powstałej najprawdopodobniej w latach osiemdziesiątych XVII wieku dla Jerzego Ossolińskiego. Piętrowy, z obustronnym środkowym ryzalitem wyższym o kondygnację mezzanina i zwieńczonym trójkątnym frontonem, nakryty czterospadowym dachem wpisywał się w nurt klasycyzującego baroku Tylmana z Gameren (Gamerskiego). Wyraźne jest podobieństwo do zaprojektowanego przez Gamerskiego pięknego pałacyku Gnińskich na ul. Tamka w Warszawie. Czy jednak Gamerski był autorem projektu sterdyńskiego pałacu? Nie ma na to bezpośrednich dowodów. Kubicki dodał architektoniczny detal – podokienne ślepe tralkowe balustradki, nadokienne odcinkowe gzymsy i naczółki; pokrył dolną kondygnację boniowaniem, dostawił na osi portyk kolumnowy złożony z dwóch par doryckich kolumn podtrzymujących niewielki balkonik oraz nadbudował wielki belweder o wysokich ścianach przeprutych półkolistymi otworami. Zmienił on zupełnie sylwetkę sterdyńskiego pałacu i nadał budowli charakter surowego klasycyzmu, jaki w nieco innej wersji spotykamy w pałacu w Młochowie. Być może inspiracją dla tej niezwykłej formy był belweder warszawskich Łazienek. W końcu ich autor Dominik Merlini był swego czasu nauczycielem Kubickiego, więc dlaczegóż by ten nie miał sięgnąć po wzór do jednego z najwybitniejszych dzieł swojego mistrza? Wnętrza pałacu zachowały pierwotną siedemnastowieczną dyspozycję z paradną klatką schodową i bel-étage na piętrze. Sale otrzymały jednak zupełnie nowy malarski wystrój. Ściany i sufity pokryły motywy groteskowo-roślinne, gałęzie dębu przewiązane wstążkami, a w supraportach pojawiły się sfinksy i gryfy w pozach antytetycznych przy wazach i trójnogach. Na szczególną uwagę zasługuje jedna z sal piętra, gdzie wśród groteskowej dekoracji z przedstawieniami Apolla i muz w medalionach oraz uskrzydlonych postaci trzymających rogi obfitości znalazły się prostokątne panneaux z sentymentalno-romantycznymi pejzażami. Moda na sentymentalno-romantyczne krajobrazy kazała nie tylko malować je na ścianach wiejskich rezydencji, jak Sterdyń, Mała Wieś czy Rybienko, ale materializować w siedleckiej Aleksandrii, nieborowskiej Arkadii, w parkach Jabłonny, Powązek i Mokotowa. Dekorację malarską pałacu w Sterdyni przypisuje się Adamowi Byczkowskiemu (ok. 1756–1820?), uczniowi Tombariego i Brenny, współautorowi polichromii pałaców w Natolinie, Wilanowie i Radziejowicach.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Piotr Libicki, Mariusz Brzeziński, 2000 r. (udostępniono za zgodą autora)