Dwór w Karskich

Co najmniej od ostatniej ćwierci XIX wieku do końca własność Głogowskich. Ostatnim właścicielem majątku był Seweryn Głogowski.

Według tradycji miałby być osiemnastowieczną karczmą, przeniesioną w 1912 roku z Brzozowa przez Głogowskich i przebudowaną gruntownie na dwór. Wydaje się jednak, że powstał w 1912 roku jako nowa budowla. Jest jednym z najoryginalniejszych mazowieckich dworów, łączącym motywy architektury zakopiańskiej z ukształtowanym około 1910 roku stylem polskim. Parterowy, nakryty dachem łamanym, z czterokolumnowym murowanym gankiem na osi przechodzącym w drewnianą loggię o czterech słupach z zastrzałami. W elewacji tylnej wystawka dachowa z niezachowanym balkonem, nad którym wieloboczny daszek. Józef Ignacy Kraszewski pisał: „Nie szukajmy świątyń greckich, gdzie ich nie było i być nie mogło, ale starajmy się pojąć charakter budownictwa ziemi naszej, wyczytać wdzięk i jego odrębne piękno”. Kiedy więc Tytus Chałubiński w drugiej połowie XIX wieku odkrył Tatry, a z czasem w Zakopanem osiadła liczna kolonia młodopolskich artystów, m.in. Stanisław Witkiewicz, Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Mieczysław Karłowicz, Władysław Orkan, Stefan Żeromski, chata podhalańska stała się naturalnym prawzorem „polskiego domu” i obiektem artystycznych studiów. O niej w szkicu Tatry w śniegu w 1886 roku pisał Stanisław Witkiewicz: „Jest to już nie surowy materiał, ale dość wyrobiony styl, z którego mogłoby się rozwinąć samodzielne i nowe budownictwo”. Dowiódł tego, projektując piękne zakopiańskie wille: „Kolibę” (1892–1893) i „Pod Jedlami” (1896–1897). Poza Podhalem styl ten jednak nie znalazł powszechnego uznania. Do wyjątków należy murowany dwór w Łańcuchowie pod Lublinem z lat 1903–1904 oraz zaprojektowana przez Bronisława Czosnowskiego willa w Konstancinie pod Warszawą. Nie powstał dwór w Dłużewie na Mazowszu, mimo przesłanego w 1899 roku przez Witkiewicza pięknego projektu, gdyż zgromadzone na budowę drewno się spaliło. Dziwacznie musiałaby wyglądać góralska chata w nizinnym mazowieckim krajobrazie. Ten krajobrazowy dysonans już w 1893 roku dostrzegł architekt Józef Pius Dziekoński i pisał: „Nie wrócimy na naszych równinach do klasycznie wykończonej chaty góralskiej, bo tu inne klimatyczne i socjalne panują warunki”. Ostatecznie więc to z barokowej architektury epoki saskiej i klasycyzmu doby Stanisława Augusta wyrósł styl polski. Karskie jest więc wyjątkowym, zachowanym do dziś świadectwem tej niezwykłej chwilowej fascynacji Podhalem schyłku XIX i początku XX wieku, choć przełamanej już motywami stylu polskiego w jego ostatecznej barokowo--klasycystycznej interpretacji, jak kolumnowy portyk czy łamany dach.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki