W XIX wieku Patrykozy należały do Teodora Lubicz-Szydłowskiego (ur. ok. 1790), oficera armii Księstwa Warszawskiego, adiutanta księcia Józefa Poniatowskiego, uczestnika powstania listopadowego, generała wojsk polskich. Po jego śmierci Patrykozy objął jego bratanek Antoni Szydłowski, który sprzedał je w 1871 roku Rajmundowi Skarżyńskiemu. W 1878 roku majątek należał do Leona Kozłowskiego, w 1900 i w 1909 roku do Hipolita Cichowskiego, a w końcu lat dwudziestych do Stanisława Cichowskiego. Majątek liczył wówczas 1116 hektarów. Jakiś czas potem przeprowadzono parcelację majątku, a resztówkę wraz z pałacem kupił ksiądz Solnicki. Po II wojnie resztówka pozostawała przez jakiś czas w rękach prywatnych.

Z okazji koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski w 1764 roku na Rynku Starego Miasta w Warszawie wzniesiono bramę triumfalną w formach... neogotyckich. Była to pierwsza budowla w tym stylu w Polsce. Z końcem wieku i początkiem XIX stulecia pojawiły się kolejne realizacje: pałac w Korsuniu na Ukrainie dla królewskiego bratanka ks. Stanisława Poniatowskiego (1787–1789) oraz Domek Gotycki księżnej Izabeli Czartoryskiej w Puławach (1800–1809). Na Mazowszu gotycką powierzchowność nadał zrujnowanemu szesnastowiecznemu Zameczkowi w Radziejowicach Jakub Kubicki (1802), a Chrystian Piotr Aigner w tym samym roku wzniósł przy północnym skrzydle wilanowskiego pałacu neogotycką galerię. Licznie też powstawały neogotyckie pawilony w sentymentalnych parkach. Pałac w Patrykozach, wzniesiony w latach czterdziestych XIX wieku dla generała Teodora Lubicz-Szydłowskiego, należy już do drugiej fazy neogotyku w Polsce, czasu, kiedy styl ten od Wielkopolski po dalekie ziemie ukrainne cieszy się wyraźnym uznaniem polskiego ziemiaństwa. Autorem pałacu jest architekt Franciszek Jaszczołd (1808–1873), obok Adama Idźkowskiego jeden z najbardziej utalentowanych polskich neogotycystów, projektant ukończonej w 1838 roku wspaniałej neogotyckiej siedziby hr. Wandalina Pusłowskiego w Kossowie na Polesiu. Kiedy zbliżamy się krętą drogą, staje nagle przed nami na wzniesieniu budowla najeżona sterczynami, z wieżą w jednym z narożników i krępą basztą – bajkowy zameczek, jakie spotkać możemy na kartach angielskiej „powieści gotyckiej”. Kiedy potem stajemy na wprost wejścia, pomiędzy dwoma skrzydłami budowli, zameczek przemienia się w neogotycką willę. Nie mniej zaskakujące wrażenie wywołuje widok południowej strony – ogromnej, dwukondygnacyjnej, przebitej ostrołukowymi oknami półkolistej galerii. W tej perspektywie pałac w Patrykozach wydaje się pawilonem-oranżerią wprost przeniesioną z dziewiętnastowiecznej Anglii. Do neogotyckiego słownika form należą szczyty i półszczyty z pinaklami, lizeny z płycinami, okna ostrołukowe i w ośli grzbiet, maswerkowe dekoracje pod i nad oknami, kroksztynowy gzyms wieńczący. Jedynie dwie arkadowe wnęki od frontu i półokrągły wykrój portalu stwarzają wrażenie, jakby budowla narosła na murach wcześniejszego castrum. Niektóre wnętrza pałacu posiadały pierwotnie dekorację sztukatorską. Do najefektowniejszych należała niewątpliwie okrągła sala w baszcie, której ściany rozczłonkowane były cieniutkimi kolumnami, a nad głową zamykało się stalaktytowe sklepienie o koronkowej strukturze gwiaździsto-kwiatowych podziałów. Odwołanie do form neogotyku angielskiego było naturalne w tym czasie, gdyż to właśnie Anglia nawet przed Francją i Włochami kształtowała artystyczne gusty w Europie od połowy XVIII wieku. Tam gotyk przetrwał od średniowiecza jako styl drugo- i trzecioplanowy, a powrócił na dobre w pierwszej połowie XVIII wieku. Publikowane w Anglii architektoniczne podręczniki, wzorniki trafiały do rąk architektów również w Polsce. Do najzdolniejszych z nich w tym czasie należał Franciszek Jaszczołd.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Stanley Bandzior