Dwór w Żelazowej Woli (ob. oficyna dworska)

Nie mieściło się w narodowej wyobraźni, by najsłynniejszy z polskich kompozytorów mógł przyjść na świat w innym domu niż polski dwór! Dlatego też, gdy w 1930 roku rozpoczęto remont zrujnowanej oficyny, o bielonych izdebkach i krytej pierwotnie strzechą, nadano jej wygląd szlacheckiego dworu z nieodzownym jego atrybutem – kolumnowym gankiem. I tak oto syn francuskiego nauczyciela Mikołaja Chopina, Fryderyk, stawał się dziedzicem wielkiej sarmackiej tradycji, prawdziwym Polakiem z krwi i kości. Bo i skąd miałaby się wziąć jego muzyka? Czy tylko i wyłącznie z inspiracji mazowieckim krajobrazem?

Dom narodzin Fryderyka Chopina był jedną z dwóch oficyn usytuowanych po obu stronach dworu Skarbków, parterowego, z piętrowym ryzalitem i murowaną sionką pośrodku elewacji frontowej, malowniczo położonego w parku nad brzegiem rzeczki Utraty. Przekonuje o tym litografia Maksymiliana Fajansa zrobiona według rysunku Napoleona Ordy. Dwór nie miał szczęścia – spłonął podczas przemarszu wojsk napoleońskich w 1812 roku. Skarbkowie, nie mając pieniędzy na odbudowę siedziby, przenieśli się do prawej oficyny, która również nie dotrwała do naszych czasów i spłonęła w 1917 roku, podczas I wojny światowej. Pozostała jedynie lewa oficyna, dom narodzin Chopina. Jako pierwszy myśl o uczczeniu pamięci wielkiego kompozytora powziął syn słynnego mistyka Andrzeja Towiańskiego Adam, właściciel majątku od 1859 roku. Mimo że Chopinowie wyprowadzili się z Żelazowej Woli już kilka miesięcy po narodzinach syna, Towiański chciał z lewej oficyny uczynić miejsce kultu kompozytora. Nie doszło to jednak do skutku. Kolejny właściciel mimo wezwań i apeli warszawskich środowisk, by uszanować narodową pamiątkę, w dawnej oficynie urządził magazyn. Dopiero w 1929 roku przy udziale Towarzystwa Przyjaciół Domu Chopina i Sochaczewskiego Komitetu Chopinowskiego udało się wykupić z rąk prywatnych zrujnowany dom i przystąpić do gruntownego remontu połączonego z nadaniem skromnemu budynkowi kształtu szlacheckiego dworu. Autorem przebudowy był architekt, wykładowca i późniejszy profesor Politechniki Warszawskiej Lech Niemojewski (1894–1952). W efekcie powstał parterowy, nakryty dachem naczółkowym dwór z dwukolumnowym gankiem poprzedzającym wejście i podtrzymującym trójkątny szczyt dwuspadowego daszku. Wnętrza zostały zaaranżowane w nowy sposób, nie zachowując nic z pierwotnego, bardzo skromnego charakteru.

Piękny park wokół dworu to dzieło architekta, prof. Franciszka Krzywdy-Polkowskiego z lat 1933–1935, w miejscu parku urządzonego w 1871 roku przez Kamila Jammé. Drzewa i krzewy zostały w dużej części podarowane przez zakłady ogrodnicze z całej Polski, co miało swoje wielkie symboliczne znaczenie.

W XVI wieku Żelazowa Wola należała do Mikołaja i Piotra Żelazów, w drugiej połowie XVIII wieku Łuszczewskich, w tym Piotra Łuszczewskiego, a na przełomie XVIII i XIX stulecia i aż do 1834 roku Skarbków. Później kolejno w rękach Szubertów i Peszków, od 1859 roku Adama Towiańskiego, syna słynnego mistyka Andrzeja Towiańskiego, od 1879 roku Aleksandra Pawłowskiego. Po I wojnie i wcześniejszej parcelacji majątku dwór stał się własnością Rocha Szymaniaka. W 1929 roku dwór i park przeszły na własność Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Domu Chopina i Sochaczewskiego Komitetu Chopinowskiego, a od 1946 roku Towarzystwa im. Fryderyka Chopina. W Żelazowej Woli 22 lutego 1810 roku przyszedł na świat słynny kompozytor Fryderyk Chopin, syn emigranta francuskiego Mikołaja Chopina i Justyny z Krzyżanowskich, zapewne powinowatej Skarbków, których dzieci Mikołaj Chopin był guwernerem. Fryderyk Chopin, uznany za genialne dziecko, grywał przed wielkim księciem Konstantym. W 1826 roku odbył podróż do Berlina, a wracając, odwiedził w Antoninie w Wielkopolsce ks. Antoniego Radziwiłła, namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, kompozytora i melomana. Na początku listopada 1830 roku opuścił Warszawę i po okrężnej podróży przez Wiedeń i Niemcy zajechał do Paryża we wrześniu 1831 roku. Tam osiedlił się na stałe i zmarł 17 października 1849roku w swoim apartamencie na Place Vendôme pod numerem 12. Uroczysty pogrzeb z kościoła Sainte Madelaine na cmentarz Père-Lachaise odbył się dwa tygodnie później. Grób Chopina ozdobiła piękna rzeźba dłuta Jeana Auguste’a Clesingera. Serce zostało ostatecznie wmurowane w filar głównej nawy kościoła św. Krzyża w Warszawie.

Dom i duży ładny park w bardzo dobrym stanie. Obiekt dostępny: Muzeum Fryderyka Chopina.

Dom Urodzenia Fryderyka Chopina i Park w Żelazowej Woli od wielu lat stanowi najsłynniejsze miejsce kultu polskiego kompozytora. Zabytkowy budynek jest jedynym obiektem pamiętającym czasy, gdy w jego wnętrzach mieszkała rodzina Chopinów. Otoczony jest wspaniałym parkiem, który powstawał w latach 30. XX wieku i po gruntownej rewaloryzacji w 2010 roku odzyskał swój niepowtarzalny charakter, stając się urokliwym miejscem odpoczynku. Dzięki nowoczesnym pawilonom obsługi turystycznej, w których mieszczą się: sala wystaw czasowych, sala edukacyjna, kino, kawiarnia oraz kasy biletowe, Dom Urodzenia Fryderyka Chopina i Park w Żelazowej Woli funkcjonuje przez cały rok jako miejsce intensywnej działalności kulturalnej i edukacyjnej. Będąc w Żelazowej Woli można posłuchać utworów Chopina, wykonywanych wprost z pokoju, w którym przyszedł na świat kompozytor.

Ekspozycja
W maju 2015 roku we wnętrzach Domu Urodzenia Fryderyka Chopina otworzono nową ekspozycję stałą. Jej scenariusz przygotowano w oparciu o najnowsze badania historyczne. Narracja wystawy skupia się na dwóch równorzędnych opowieściach dotyczących: rodziny Chopinów i jej relacji z właścicielami majątku – rodziną Skarbków oraz na historii założenia Muzeum poświęconego Fryderykowi Chopinowi, które stało się unikatowym parkiem-pomnikiem. Tym samym ekspozycja jest również opowieścią o recepcji tego miejsca, którą współtworzą kolejne pokolenia wielbicieli twórczości Fryderyka Chopina.

Istotnym elementem wystawy są oryginalne eksponaty, wśród nich pamiątki rodzinne Chopinów, które wraz z innymi obiektami z epoki składają się na próbę rekonstrukcji historycznej wybranych pokoi, z których dwa przywołują atmosferę pomieszczeń mieszkalnych z czasów kompozytora.

Wystawy czasowe
Dodatkową atrakcją Muzeum są, cieszące się dużym zainteresowaniem zwiedzających, wystawy czasowe, organizowane w sali wystaw czasowych, a także w przestrzeni parkowej. Ich tematyka związana jest głównie z życiem, twórczością i wykonawstwem muzyki Chopina, z jego inspirującym wpływem na inne dziedziny sztuk pięknych oraz historią Muzeum w Żelazowej Woli.

Historia
Pierwsze wzmianki o wsi Żelazowa Wola pochodzą z II połowy XVI wieku. W kolejnych latach majątek znajdował się najpierw w rękach rodziny Paprockich, potem Łuszczewskich. Na przełomie XVIII i XIX stulecia został kupiony przez rodzinę hrabiów Skarbków. Żelazowa Wola była miejscem, gdzie poznali się rodzice kompozytora, Justyna Krzyżanowska i Mikołaj Chopin. Ojciec, imigrant z Francji, był guwernerem dzieci Skarbków, a matka, Justyna z Krzyżanowskich – zubożała szlachcianka, rezydowała we dworze pomagając hrabinie Skarbkowej w prowadzeniu domu. Po ślubie w 1806 roku państwo Chopinowie zamieszkali w skromnym mieszkanku po prawej stronie oficyny, będącej częścią zabudowań dworskich. Tam 1 marca 1810 roku urodził się Fryderyk Chopin. Jeszcze tego samego roku rodzina Chopinów na stałe przeniosła się do Warszawy, gdzie Fryderyk spędził pierwszą połowę swego życia.

Chopinowie chętnie odwiedzali Żelazową Wolę, głównie podczas świąt i letnich wakacji. Po hrabinie Ludwice Skarbkowej majątek w Żelazowej Woli przejęli jej synowie – Fryderyk, a następnie Michał, po którego śmierci często zmieniał właścicieli. Przełomowym momentem w dziejach tego miejsca była wizyta rosyjskiego kompozytora Milija Bałakiriewa jesienią roku 1891. Dzięki aktywnej działalności Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i wstawiennictwu Bałakiriewa, w 1894 roku odsłonięto w Żelazowej Woli pierwszy na ziemiach polskich pomnik poświęcony pamięci kompozytora. Od tego momentu można mówić o narodzinach kultu chopinowskiego związanego z tym miejscem. Musiało jednak upłynąć ponad 30 lat zanim udało się powołać do życia Muzeum. Ważnym krokiem służącym upamiętnieniu miejsca narodzin kompozytora były starania warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Domu Chopina oraz działającego w Sochaczewie Komitetu Chopinowskiego, które doprowadziły do wykupu z prywatnych rąk pamiątkowego budynku wraz z otaczającymi go gruntami.

Do lat 30. XX wieku z majątku Skarbków przetrwała tylko oficyna, jednak z jej oryginalnego wyposażenia z czasów Chopinów nic się nie zachowało. W 1931 roku przeprowadzono gruntowny remont budynku i odtworzono jak najwierniej historyczny układ pomieszczeń oraz kształt bryły oficyny. Dwa lata później dobudowano kolumnowy ganek, nadając budynkowi cechy dworu polskiego.

W tym samym czasie Franciszek Krzywda-Polkowski pracował nad stworzeniem parku-pomnika ku czci Chopina. To jedno z ciekawszych przedsięwzięć w dziedzinie ogrodnictwa, jakie zrealizowano w dwudziestoleciu międzywojennym. Budynek o charakterze dworkowym otoczyło założenie parkowe, zaprojektowane w stylu modernistycznym. W wyjątkowy sposób pozyskano materiały na budowę parku, były to dary przekazane w odpowiedzi na ogólnopolski apel o nadsyłanie „cegiełek” dla jego powstania. Podczas prac spisywano nadsyłane dary, samych roślin otrzymano około 15 tys. sztuk, co przekładało się na ilości gatunków i odmian mogące utworzyć kolekcję zbliżoną charakterem do ogrodu botanicznego.
Otwarcie nowego Muzeum uniemożliwił wybuch II wojny światowej, podczas której wnętrza oficyny przeznaczono na sanatorium i miejsce rehabilitacji dla żołnierzy, a następnie na szpital polowy. Po wojnie opiekę nad Żelazową Wolą przejął Instytut Fryderyka Chopina. Do 1949 roku trwały prace nad renowacją budynku, uporządkowaniem parku, a także zgromadzeniem kolekcji mebli i przedmiotów z epoki. W 100. rocznicę śmierci Fryderyka Chopina odbyła się uroczysta inauguracja nowej ekspozycji. We wnętrzu odtworzono klimat polskiego dworku. Od 1950 roku przez dwa lata zabytkowa oficyna pozostawała pod zarządem Muzeum Narodowego. Od 1953 roku opiekę nad majątkiem w Żelazowej Woli sprawowało Towarzystwo im. Fryderyka Chopina. Od 1 sierpnia 2005 roku funkcję tę sprawuje Narodowy Instytut Fryderyka Chopina.

Edukacja
Treścią wydarzeń edukacyjnych, skierowanych do odbiorców we wszystkich grupach wiekowych, są przede wszystkim twórczość i biografia Chopina oraz kultura muzyczna XIX wieku. Miejsce urodzenia kompozytora i otaczający je park są również tematyką zajęć edukacyjnych, prowadzonych we wnętrzach nowych pawilonów oraz w plenerze. Uzupełnione warsztatami lekcje muzealne dla szkół prowadzone są w oparciu o wystawę stałą lub czasową.

Koncerty
Od początku maja do końca września, w każdą niedzielę wysłuchać można Recitali Chopinowskich w wykonaniu najwybitniejszych polskich i zagranicznych pianistów, laureatów międzynarodowych i ogólnopolskich konkursów, w tym przede wszystkim konkursów chopinowskich. Ponadto, w tych samych miesiącach, w każdą sobotę odbywają się Recitale Chopinowskie z udziałem utalentowanych młodych artystów.
Na szczególną uwagę zasługują Koncerty Urodzinowe organizowane przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. Corocznie 1 marca z okazji urodzin Fryderyka Chopina są one transmitowane za pośrednictwem Programu 2 Polskiego Radia.

Filmy
Na terenie muzealnego kompleksu znajduje się sala kinowa, w której codziennie, w ramach biletu wstępu, oglądać można filmy o tematyce związanej z życiem i twórczością Fryderyka Chopina oraz innych polskich kompozytorów jak również filmowe materiały edukacyjne i przyrodnicze przygotowane przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.

Opracowanie: Nina Herzberg-Zielezińska

Tekst dodatkowy: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina

Zdjęcia: 

• Piotr Libicki, 2009 r.
• Napoleon Orda, reprint litografii z VIII serii z albumu widoków historycznych polski
• Małgorzata Kazur, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina (udostępniono za zgodą)
• Marcin Czechowicz, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina (udostępniono za zgodą)