Pałac w Helenowie

W początkach XIX wieku Helenów był własnością Tomasza Adama Ostrowskiego (1735–1817), podskarbiego nadwornego koronnego, senatora wojewody, prezesa Senatu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Należał do najbliższego otoczenia króla Stanisława Augusta, uczestnik obiadów czwartkowych, poseł na sejmy, orędownik Konstytucji 3 Maja, patriota. Nie zgodził się na współpracę z targowicą, nawet gdy przystąpił do niej król. Odradzał królowi kapitulanctwo wobec rosyjskiego ambasadora Sieversa. Później, w pierwszej połowie XIX wieku, własność Wincentego Arkuszewskiego, a od 1859 roku Stanisława Potockiego (zm. 1887) i jego żony Marii z Sapiehów. W 1866 roku Stanisław Potocki przekazał Helenów swym dzieciom: Jakubowi Potockiemu i Izabeli Potockiej. W końcu lat dwudziestych XX wieku właścicielem Helenowa był hr. Jakub Potocki (1836–1934), a majątek liczył 279 hektarów. W posiadaniu rodziny Potockich dobra pozostawały do 1934 roku, kiedy to bezdzietny hr. Jakub Potocki przekazał swój ogromny majątek wart 37 milionów złotych, w tym Helenów, na cele społeczne – na Instytut Radowy w Warszawie, niezliczone dzieła sztuki Muzeum Narodowemu, a wspaniałą bibliotekę Bibliotece Publicznej w Warszawie.

Pałac w Helenowie jest dziełem Henryka Marconiego (1792–1863), architekta przybyłego do Polski w lecie 1822 roku, członka Akademii Inżynierii i Archi-tektury w Bolonii, Akademii Sztuk Pięknych we Florencji, a z czasem również Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu i profesora Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, jednego z najwybitniejszych architektów działających na ziemiach polskich i najbardziej wziętego architekta warszawskiego tego cza-su, autora m.in. Hotelu Europejskiego przy Krakowskim Przedmieściu, kościoła w Wilanowie czy pałacu w Chrcynnie na Mazowszu. Realizacją projektu datowanego na mniej więcej 1859 rok zajął się niezwłocznie architekt Władysław Hirszel (1831–1889).W efekcie powstała budowla, która wyrazem architektury oraz detalem architektonicznym nawiązuje do renesansowej willi włoskiej, mimo że wydłużonym planem bardziej przypomina wznoszone wcześniej barokowe dwory i pałace. Ta niekonsekwencja nie jest zaskoczeniem, gdyż pałac hr. Jakuba Potockiego w Helenowie powstał w wyniku przebudowy stojącego tu wcześniej dworu Tomasza Ostrowskiego z przełomu XVIII i XIX wieku. Poza podłużnym planem budynku obecny pałac dziedziczy po nim płytkie ryzality na skraju obu elewacji oraz być może trójboczny ryzalit salonu. Marconi zniósł łamany mansardowy dach, mezzaninową kondygnację tworzącą rodzaj pseudoattyki zastąpił pełnym piętrem, a czterokolumnowy ganek zastąpił jednoarkadowym portykiem o dwóch parach jońskich kolumn. Jego zwieńczenie tworzy attykowa balustradka, nad którą wy-rasta oryginalny kwadratowy belwederek. Uzupełnieniem są efektowne schody ujęte z obu stron lwami na cokołach. Z późniejszego czasu pochodzi oranżeria, mocno doświetlona przez półkoliście zamknięte okna, które pojawiły się już wcześniej w dolnych kondygnacjach wszystkich skrajnych ryzalitów. Willowego, włoskiego charakteru dodają umieszczone na konsolkach po obu stronach okien górnej kondygnacji bocznych ryzalitów popiersia m.in. Hygei oraz cztery rzeźby wieńczące wieloboczny ryzalit od strony ogrodu, przedstawiające cnoty: Pobożność, Wierność, Mądrość i Zgodę.

Najefektowniejszym wnętrzem pałacu jest bez wątpienia hol w kształcie na-krytej kopułą rotundy. W rozczłonkowanych półkolumnami jońskimi ścianach umieszczano nisze, a w nich kobiece personifikacje czterech pór roku, wykonane po połowie XIX wieku przez F. Vichiego. Zazwyczaj pałacowy lub dworski hol, pozostający wspomnieniem zamkowego dziedzińca, wypełniały treści rycerskie. Na ścianach wisiały elementy uzbrojenia, broń, wojenne trofea – tak jakby wojownik pozostawiał przed wejściem do komnat to, w czym i z czym powracał z wojennej wyprawy. Wymowa tego wnętrza jest zupełnie inna. Jest wyrazem życia blisko natury, korzystania z jej owoców i w zgodzie z jej prawami, w rytmie zmieniających się pór roku. Jest to dopełnienie znaczeń, jakie zawarte zostały w rzeźbach umieszczonych na zewnątrz budynku. Bo w końcu bez pobożności, wierności, mądrości i zgody trudno byłoby wieść spokojne wiejskie życie. Tym samym pałac w Helenowie nie był już nawet wspomnieniem rycerskiej siedziby, ale w pełni stawał się wiejską willą. Na początku XX wieku hr. Jakub Potocki przebudował oranżerię na bibliotekę, by pomieścić swoje ogromne zbiory, liczące w latach trzydziestych XX wieku 12 000 tomów. Dopełnieniem pałacu jest park, zaprojektowany również przez Henryka Marco-niego, z osią wodną wyznaczoną długim kanałem w południowo-zachodniej je-go części i rzeźbami, m.in. przedstawieniem Danaidy, wykonanym w 1863 roku przez Jacopa Franceschiego. Elementem wcześniejszego założenia są dwie oficyny po obu stronach podjazdu. Kwadratowym planem i pewnymi cechami dekoracji przypominają one oficyny rezydencji w Małej Wsi, Młochowie, Jabłonnie czy w mniejszej skali w Błędowie – parterowe z kondygnacją mezzanina, nakryte namiotowymi dachami, z boniowaną dolną kondygnacją i pozornymi dwukolumnowymi portykami z czterech stron. Dla niektórych badaczy sposób usytuowania bocznych ofi cyn--pawilonów oraz pewne cechy wcześniejszego dworu Tomasza Ostrowskiego wskazują, że autorem pierwotnego założenia mógł być Jakub Kubicki.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki, Ośrodek Reprezentacyjny MON