Dwór w Krzykosach

Wieś znana od 1396 roku, w czwartej ćwierci XVIII wieku własność Szawłowskich, znacznie później Góreckich, a w latach dwudziestych XX wieku Rutkowskich, w tym Władysława Rutkowskiego. Majątek liczył wówczas 281 hektarów. Władysław Rutkowski (1883–1973), właściciel majątku Krzykosy, był posłem na Sejm RP, więźniem obozów koncentracyjnych w latach 1940–1945. Jego syn Walerian Rutkowski (ur. 1908) walczył w obronie Warszawy w 1939 roku, potem był więźniem obozu jenieckiego w Niemczech, żołnierzem Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Zmarł w 1946 roku w Arco we Włoszech.

Na powszechną w Polsce potrzebę stworzenia z początkiem XX wieku stylu narodowego odpowiedziano trzema propozycjami: wykreowanym przez „podhalofila” Stanisława Witkiewicza stylem zakopiańskim, klasycyzmem epoki stanisławowskiej z pewną domieszką polskiego baroku oraz neorenesansem polskim, który swą stylistyczną siłę oparł na jednym motywie: charakterystycznej grzebieniowej attyce wzorowanej na krakowskich Sukiennicach oraz ratuszach w Sandomierzu, Szydłowcu i Tarnowie. I choć to w końcu klasycyzm ostatnich lat I Rzeczpospolitej nadał ton ukształtowanemu tuż przed I wojną światową stylowi polskiemu, to neorenesans cieszył się drugoplanową popularnością w okresie międzywojennym, a krótko po wojnie, w latach 1949–1956, był ważnym elementem konstytuującym „socjalistyczną w treści, a narodową w formie” architekturę socrealizmu z jej najdoskonalszym dziełem – Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie. Na Mazowszu do polskiego renesansu nawiązały dwory w Janowie, Głuchowie i Krzykosach. Dwór w Krzykosach wzniesiony został w 1926 roku według projektu Kazimierza Rutkowskiego dla jego brata Władysława Rutkowskiego na miejscu dawniejszego dworu Góreckich, zniszczonego w czasie I wojny światowej. Piętro-wy, nakryty czterospadowym dachem, z lekko zryzalitowaną środkową częścią otwartą wgłębnym portykiem kolumnowym o dwóch pękatych kolumnach w wielkim porządku. Górna kondygnacja dworu artykułowana arkadkami tworzy sugestię loggii – motyw, który wraz z charakterystyczną attyką wieńczącą środkową część nadaje neorenesansowy wyraz budowli. Dworowi nie można odmówić jednak pewnych cech architektury modernistycznej, jak dość zwarta, przysadzista bryła, która przywołuje wspomnienie o wzniesionym nieco później, w latach 1938–1939, dworze w Kluczewie, oraz często stosowana w modernistycznej architekturze kamienna okładzina ujmująca naroża budowli i środkowego pseudoryzalitu. Również półokrągły portyk kolumnowy niosący kryty taras w elewacji ogrodowej oraz wgłębny portyk w elewacji frontowej to motywy często stosowane w architekturze dwudziestolecia między-wojennego czerpane z epoki klasycyzmu. W końcu attyka, decydujący w dużej mierze o odbiorze całego budynku element jego struktury, to bardziej ludowa wycinanka z graficznie wyrysowanych esownic niż grzebieniowa attyka krakowskich Sukiennic. Ta ludowa inspiracja nie zaskakuje, gdyż motywy czerpane ze sztuki ludowej pojawiają się w wielu artystycznych nurtach dwudziestolecia międzywojennego i to zarówno w malarstwie, rzeźbie, grafice, sztukach użytkowych, jak i architekturze, zwłaszcza po powodzeniu polskiego pawilonu na wystawie paryskiej 1925 roku. Tak więc dwór w Krzykosach to bardziej eklektyczno-modernistyczny, osadzony w swej epoce twór niż przeniesione w czasie jedno z dzieł polskiego renesansu, jakim wydaje się przy pierwszym spojrzeniu.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Piotr Libicki, Pjoter Bil (udostępniono za zgodą autora)