W XV wieku Niszczyce należały do Prawdziców z Radzanowa i Niszczyc, którzy po przyjęciu nazwiska Niszczyckich pozostawali właścicielami miejscowości do XVIII wieku. Po 1540 roku, w związku z przejściem na kalwinizm Stanisława Niszczyckiego za sprawą jego żony Agnieszki z Sienna primo voto Szafrańcowej, wzniesiono w Niszczycach zbór, zamknięty w 1618 roku i zburzony w 1630 roku przez ich wnuka Pawła Niszczyckiego, kasztelana sierpeckiego. W końcu XVIII stulecia Niszczyce były w posiadaniu Moszyńskich, w tym w 1783 roku podstoliny Moszyńskiej, żony Łukasza Moszyńskiego, podstolego radomskiego. Po 1790 roku i aż do połowy XIX wieku należały do Trzcińskich. Od 1858 roku własność Pląskowskich, w latach 1871–1897 Piwnickich, później do 1912 roku Kazimierza Bolechowskiego. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku w Niszczycach gospodarowała Zofi a Sawa, a majątek liczył wówczas 107 hektarów.

Kiedy się stoi przed tym niezwykłym tworem, trudno uwierzyć, że jest dziełem człowieka. Można by mówić o doskonałości tej ekwilibrystycznej formy, o spełnionym marzeniu szalonego architekta, o czymś nieosiągalnym, a jednak osiągniętym. W rzeczywistości to barbarzyńskie zjawisko to przypadek absurdu, dzieło chorej wyobraźni i jednocześnie opis w skrócie czterdziestoletniej epoki realnego surrealizmu. Środkową oś prostej piętrowej PRL-owskiej kostki zajmuje wgłębny portyk o dwóch toskańskich kolumnach w wielkim porządku! Ponad półkoliście zamkniętym wejściem dekoracyjny stylowy balkonik. Są to pozostałości pałacu z pierwszej połowy XIX wieku, wzniesionego przez Tomasza Trzcińskiego, radcę województwa płockiego. Pałac ten był potem dwukrotnie przerabiany: w drugiej połowie XIX wieku i w wieku XX. W 1932 roku zaczęto pałac stopniowo rozbierać. Wówczas znikły alkierze i części boczne. Część środkową po wojnie obudowano, nadając jej dzisiejszy kształt. Pałac Trzcińskich nie był pierwszą siedzibą w Niszczycach. Skoro od nazwy miejscowości Prawdzice wzięli nazwisko Niszczyckich, musiała stać tu już w XV lub XVI wieku rycerska fortalicja, zastąpiona być może w XVII stuleciu pierwszym dworem. Obie siedziby stały zapewne w miejscu dzisiejszej „budowli”, na lekkim wzniesieniu. Zagadkowym składnikiem zachowanego do dziś założenia jest idealnie okrągły staw w parku, a na nim nieduża wysepka. Być może w miejscu tym, otoczonym wodą w XVI lub pierwszej połowie XVII wieku, stała wieżyczka, gdyż dobrze, by osobna „baszta abo wieża” usytuowana na kopcu zapewniała schronienie w razie „niebezpieczności”, jak zalecał Piotr Krescentyn (Petrus de Crescentiis, 1230–1320) w znanych doskonale polskiemu czytelnikowi – przynajmniej od czasu polskiego tłumaczenia, to jest od połowy XVI wieku – Księgach o gospodarstwie i opatrzeniu rozlicznych pożytków każdemu stanowi potrzebnych. Miało to znaczenie w epoce, kiedy sam budynek dworu wyzbywał się funkcji obronnych. Wieża pozostawała też znakiem nadrzędności wobec otoczenia i „domów siodłackich”. Podobnie było i w innych krajach Europy. Od XVI wieku w Normandii przy prostych, pozbawionych już cech obronnych dworach-domach wznoszono wolno stojące okrągłe bądź wieloboczne colombiers (gołębniki) – wspomnienie donżonu i zastrzeżony znak szlachectwa. W Polsce piętrowe przydworskie lamusy, wywodzące swą formę od średniowiecznych wieżowych rycerskich domów, jeszcze w XVIII wieku pełniły podobną symboliczną funkcję.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki