Dwór w Prażmowie

W XVIII wieku Prażmów był własnością Rostworowskich, w tym w 1783 roku Andrzeja Rostworowskiego, późniejszego sędziego ziemskiego czerskiego. Potem w rękach Czołchańskich, w tym od 1800 Piotra Czołchańskiego, następnie Ryxów, w tym około 1817 roku Franciszka Ryxa (zm. 1839), bratanka, a być może naturalnego syna słynnego kamerdynera króla Stanisława Augusta – Franciszka Ryxa, starosty piaseczyńskiego. Po Franciszku Ryxie Prażmów objął Aleksander Ryx (1803–1863), czerski sędzia pokoju, a następnie jego syn Bronisław (1837––1914), wybitny uczestnik powstania styczniowego, polityk, publicysta i społecznik. Po powstaniu musiał opuścić Królestwo, gdyż groziła mu kara śmierci lub zesłanie, o co wnioskował krwawy tłumiciel powstania gen. Fiodor Berg. W końcu po dwudziestu latach powrócił do Prażmowa, gdzie zamieszkał pod policyjnym nadzorem. W Prażmowie od 1870 roku gospodarowała żona Bronisława Ryxa Izabella (1844–1904), niezwykłych zdolności kobieta, która mimo braku przygotowania teoretycznego i praktycznego stała się pierwszą w Polsce wybitną zootechniczką. Po wyciągnięciu z długów majątku, zamieniła nieczynną gorzelnię na chlewnię i sprowadziła pierwsze zwierzęta ze znanej hodowli w Giebułtowie pod Krakowem. W 1882 roku stała się znaną w kraju hodowczynią, gdy na wystawę w Warszawie przywiozła 55 świń ras yorkshire i berkshire. Zainteresowała się również hodowlą drobiu. W ciągu dwudziestu siedmiu lat pracy hodowlanej wypróbowała różne odmiany i rasy. Jej uznania nie znalazły siedmiogrodzkie gołoszyjki, długoogoniaste jokohamy, crevecoeury, bantamy, paduańskie, jako nienadające się do hodowli w polskich warunkach. Doceniła natomiast kochinchiny, brahmaputry, langshany, plymouthrocki, malaje, houdany, wyandotty, orpingtony, a także w mniejszym zakresie la bresse, białe murzynki, faverolle i minorki. Ferma drobiarska Izabelli Ryx w Prażmowie była pierwszą na taką skalę w Królestwie udaną próbą przemysłowej i dochodowej produkcji drobiu. Drób i jaja wylęgowe sprzedawała do Rosji, na Kaukaz, do Syberii i Kazachstanu. Była również autorką licznych publikacji w prasie fachowej. W latach dwudziestych w Prażmowie były dwie większe własności: Aleksandra Mysyrowicza, którego majątek liczył 374 hektary, i Kazimierza Osińskiego – wielkości 307 hektarów.

Bezpretensjonalny klasycystyczny dwór wzniesiony w 1820 roku dla Franciszka Ryxa, majora wojsk polskich. Parterowy, nakryty wysokim dachem naczółko-wym, z częścią środkową przechodzącą w szeroką wystawkę dachową zwieńczoną trójkątnym frontonem. W tympanonie ryzalitu monogram FR (Franciszek Ryx) w dekoracyjnym sztukatorskim obramowaniu oraz data budowy. Kolumnowy ganek poprzedzający wejście i podtrzymujący żeliwny balkon piętra mógł powstać dopiero w 1905 roku, kiedy odnawiano dwór i przebudowywano wnętrza. Elewacja ogrodowa jest niemal powtórzeniem frontu. Z boku mniejsze przybudówki. Dwór Franciszka Ryxa stanął być może na miejscu wcześniejszej drewnianej siedziby z trzeciej ćwierci XVII wieku, która z kolei powstała w miejscu dworu spalonego w 1656 roku. Klasycyzm jako styl siedzib wiejskich na Mazowszu przetrwał właściwie cały XIX wiek, pozostając do 1830 roku stylem pierwszoplanowym. Z wielką mocą odrodzi się potem w ramach stylu polskiego z początkiem XX wieku, by swą kolejną odsłonę zaprezentować w okresie międzywojennym. Do klasycyzmu w sposób mniej lub bardziej świadomy i mniej lub bardziej karykaturalny odwołują się i dziś wznoszone wiejskie domy i rezydencje, zwłaszcza podwarszawskie.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki