W 1421 roku właścicielem wsi Mensko, dzisiejszego Mińska, był Jan z Gościańczyc, który cieszył się przywilejami otrzymanymi od księcia Janusza Starsze-go Mazowieckiego. Jakub, potomek Jana, zwący się Gościańskim, w 1471 roku wszedł w posiadanie miejscowości i zaczął się pisać „z Mińska”, stając się protoplastą Mińskich. Córka Andrzeja Mińskiego, kasztelana zakroczymskiego, Anna sprzedała w początkach XVI wieku część dóbr Mikołajowi Wolskiemu, kasztelanowi sandomierskiemu, który w najbliższym sąsiedztwie założył miasto Sendomierz. Nie przetrwało ono zbyt długo i już pod koniec XVI wieku na powrót zlało się z Mińskiem. W tym czasie właścicielami Mińska byli Leśniowolscy, po nich Jan Chlebowicz, podskarbi koronny, następnie Warszyccy, w których rękach miejscowość pozostawała przez cały XVII wiek, wśród nich Stanisława Warszyckiego, wojewody mazowieckiego, marszałka Trybunału Koronnego, kasztelana krakowskiego, zmarłego w 1681 roku. W XVIII wieku własność Opalińskich, w tym wojewody mazowieckiego Leona Wojciecha Opalińskiego, następnie Borzęckich, w tym w 1783 roku Piotra Borzęckiego, syna Aleksandra, podstolego koronnego. Po śmierci Piotra Borzęckiego dobra mińskie kupił w 1806 roku hr. Stanisław Jezierski, późniejszy poseł na Sejm Królestwa Polskiego. Od 1874 roku aż do końca własność Dernałowiczów, w tym w 1909 roku i w latach dwudziestych Seweryna Doria-Dernałowicza. Majątek liczył wówczas 1680 hektarów.

Pod klasycystyczną szatą pałacu, ukształtowanego ostatecznie w latach 1825–1828 dla Stanisława Jezierskiego, kryją się mury kilkakrotnie przebudowywanej siedziby, której początek dał zameczek czy też obronny dwór z XVI wieku. Była to budowla piętrowa, na planie wydłużonego prostokąta, z czterema narożnymi okrągłymi wieżami. W trzeciej ćwierci XVII wieku, z inicjatywy wojewody mazowieckiego, kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego, renesansowy dwór obronny przebudowano na pałac, zastępując okrągłe wieże kwadratowymi alkierzami. Na osi dworu pojawiła się charakterystyczna dla wielu barokowych już założeń obszerna sień na przestrzał. Sto lat później, w trzeciej ćwierci XVIII wieku, pomiędzy alkierzami w bocznych elewacjach wbudowano dwie kondygnacje dwuarkadowych loggii, co otworzyło rezydencję na istniejący tu zapewne od XVII wieku ogród włoski. Widziany z boku pałac mógł przypominać serliowskie w genezie włoskie wille w rodzaju willi Chigi w Cetinale w Toskanii czy ich polski, podkrakowski odpowiednik –willę Justusa Decjusza w Woli Justowskiej z początku XVII wieku. Wielka więc szkoda, że loggie te zamurowano przy okazji kolejnej przebudowy. Przebudowa z lat dwudziestych XIX wieku nadała ostatecznie pałacowi charakter klasycystyczny. W jej wyniku pałac zyskał dodatkową kondygnację mezzanina, której cofnięta ściana w obu elewacjach pozwoliła na umieszczenie tarasów między dawnymi alkierzami. Część środkową zryzalitowano, opilastrowano wielkim porządkiem jońskim wspartym na boniowanym „cokole” parteru i zwieńczono monumentalnym trójkątnym naczółkiem. W elewacji ogrodowej środkowy ryzalit również rozczłonkowano dwiema parami pilastrów. Przed ryzalitem pojawił się spoczywający na filarach taras pierwszego piętra. W wyniku zamurowania wcześniejszych loggii alkierze zamieniły się w narożne ryzality. Ta organiczna przemiana wieży w alkierz i alkierza w ryzalit, z jaką mamy do czynienia w mińskim pałacu, doskonale oddaje ewolucję jednego z podstawowych motywów architektury rezydencjonalnej na przestrzeni kilkuset lat. Wieża od wczesnego średniowiecza pełniła funkcje obronne oraz pozostawała znakiem feudalnej dominacji. W epoce nowożytnej, wraz z pojawieniem się nowej koncepcji siedziby jako miejsca bardziej zamieszkiwania niż obrony, po wieży pozostały wysunięte i wyniesione nieco naroża budynku, przybierające nieraz formę narożnych alkierzy, tak bardzo lubianych w architekturze polskich dworów XVIII wieku. Ostatecznie cieniem średniowiecznych wież stały się mniej lub bardziej wyłamane z elewacji skrajne ryzality. Dopiero XIX wiek z charakterystycznym retrospektywnym podejściem do historii znów przywołał wieże w neogotyckich dworach i pałacach. Park założono współcześnie z siedemnastowiecznym pałacem jako ogród włoski. W XIX wieku z inicjatywy Jezierskich przekształcony został na krajobrazowy, z osiami widokowymi i włączeniem w kompozycję parkową rzeczki Srebrnej. Ponownie przekształcony po 1874 roku dla Dernałowiczów.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki