Pałac w Jadwisinie

Jadwisin stał się pod koniec XIX wieku siedzibą właścicieli dóbr Zegrze Radziwiłłów. Dobra Zegrze należały niegdyś do Krasińskich, w tym w 1783 roku do oboźnego wielkiego koronnego Kazimierza Krasińskiego. Jadwiga z Krasińskich (1843–1913), która wyszła za mąż w 1867 roku za Macieja Józefa Radziwiłła, wniosła mu Zegrze w posagu. Maciej Józef Radziwiłł, urodzony w 1842 roku w dobrach rodzinnych Połoneczka na Mińszczyźnie, zesłany w głąb Rosji, kawaler maltański, w latach 1900–1905 prezes Towarzystwa Rolniczego Guberni Warszawskiej, w latach 1900–1903 prezes Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, zmarł w Konstancji nad Jeziorem Bodeńskim w 1907 roku. Po Macieju Józefie Radziwille dobra Zegrze z Jadwisinem objął jego syn Maciej Mikołaj Radziwiłł (1873–1920), działacz społeczny, gospodarczy i polityczny, wiceprezes w 1918 roku Związku Budowy Państwa Polskiego. Jego synami byli między innymi: Artur Mikołaj Radziwiłł (1901–1939), ochotnik wojny 1920 roku, poległy w kampanii wrześniowej, odznaczony orderem Virtuti Militari oraz trzykrotnie Krzyżem Walecznych, oraz Konstanty Józef Mikołaj Radziwiłł (ur. 1902), następ-ny i ostatni właściciel dóbr Zegrze, żołnierz kampanii wrześniowej, oficer AK, aktywny w organizacji konspiracyjnej UPRAWA, aresztowany przez Niemców w 1939 roku i zwolniony, został ponownie aresztowany, torturowany i zamordowany przez Niemców we wrześniu 1944 roku w forcie zegrzyńskim. Odznaczony Krzyżem Walecznych, Medalem Wojska Polskiego i Krzyżem AK. Dobra Zegrze liczyły w końcu lat dwudziestych XX wieku 1419 hektarów.

Być może ze względu na łamany dach pałac w Jadwisinie, uznawany za przykład kostiumu francuskiego, wydaje się raczej jedyną na Mazowszu i jedną z nielicznych w Polsce siedzib ziemiańskich nawiązujących do architektury rezydencjonalnej szesnastowiecznej Anglii w jej odmianie pozostającej poza głównymi nurtami – stylem Tudorów i stylem elżbietańskim. Świadczyłaby o tym nieregularna forma budynku, pozbawiona niemalże cech stylowych, urozmaicona jedynie licznymi ryzalitami, które nakrywają strome dwuspadowe dachy. Jedynym wyraźniejszym akcentem jest piętrowa wieża, nakryta dachem namiotowym. Poza nią wertykalnymi akcentami – zgodnie z angielskimi pierwowzorami – są pinakle szczytów i kominy. Również łączenie cegły z kamiennymi obramieniami okien i naroży budynku jest cechą architektury angielskiej tego czasu – tu zastąpione tynkowaniem i ceramicznymi płytkami. Pałac wznoszony według projektów francuskiego architekta Franciszka Arveufa (zm. 1902) dla księcia Macieja Radziwiłła i jego żony Jadwigi z Krasińskich, ukończony został w 1898 roku. Jego budowa była konsekwencją przymusowej odsprzedaży dużej części obszaru dworskiego w Zegrzu pod budowę fortecy. Jadwisin stał się nową siedzibą książęcej pary.

Sięgnięcie do Anglii po wzór rezydencji nie powinno zaskakiwać. Już od drugiej połowy XVIII wieku Anglia stawała się dla wielu krajów wzorem do naśladowania. Zaawansowane badania archeologiczne, studia nad antykiem, bogate ko-lekcje, w końcu liczne publikacje dawały Anglii dominującą rolę w studiach nad sztuką przeszłości. W bibliotekach polskiego ziemiaństwa można było trafić na poświęcone architekturze książki, jak Vitruvius Britannicus Campbella, angielskie wydania Palladia czy wzorniki i podręczniki architektoniczne angielskich autorów. To pod wpływem angielskiej mody i za pośrednictwem Anglii architektura klasycystyczna w XVIII wieku trafiała do Polski. Moda na Anglię objawiła się w szczególny sposób, gdy z końcem XVIII stulecia i początkiem kolejnego parki przy polskich siedzibach zaczęto przekształcać na założenia krajobrazowe. Potem inspiracją stał się angielski gotyk i neogotyk, m.in. słynny styl Tudorów oraz architektura elżbietańskiej Anglii, czego przykładem pałac w Jabłoniu koło Parczewa, wzniesiony dla Tomasza Zamoyskiego w 1905 roku. Dlaczegóż by więc nie nawiązać do Anglii w inny sposób, biorąc za wzór zwykłą angielską siedzibę XVI wieku? Zaskoczeniem może być jedynie artystyczne æuvre Arveufa, w którym wśród polskich realizacji znalazły się rezydencje odwołujące się wyłącznie do architektury francuskiej zarówno tej historycznej, jak współczesnej, by wspomnieć pałac w Teresinie, niezachowany pałac w Kozienicach i zniszczoną w czasie wojny efektowną willę Rzyszczewskich w Alejach Ujazdowskich w Warszawie. Pałac w Jadwisinie jest więc wyjątkiem. Trudno nie zwrócić również uwagi na podobieństwo do wzorów angielskich w kształtowaniu otoczenia pałacu. Obowiązuje tu ta sama zasada ograniczonej ingerencji i naturalnego osadzenia siedziby w krajobrazie. Pałac w Jadwisinie właściwie pozbawiony jest parku. Otacza go naturalny las, który od tyłu rozstępuje się, by odsłonić Narew i leżące po jej drugiej stronie łąki (dziś zamiast łąk i rzeki jest nie mniej malowniczy Zalew Zegrzyński).

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie: Piotr Libicki