Pałac w Sannikach

Dawne dobra książąt mazowieckich, w tym od 1462 roku własność księżnej mazowieckiej Anny. Później we władaniu Szydłowieckich, w tym w 1502 roku Piotra Szydłowieckiego, podkomorzego krakowskiego, a od 1513 roku kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego. W XVIII wieku we władaniu Sołłohubów, w tym w 1771 roku wojewody witebskiego Józefa Sołłohuba, a następnie Jana Sołłohuba, generała adiutanta królewskiego. Potem własność Wacława Zabłockiego, pisarza ziemskiego gostynińskiego, w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku rodziny Pruszaków, w drugiej połowie stulecia krótko Sapiehów, a następnie Natansonów, wielkich przemysłowców, finansistów, działaczy na polu naukowym, społecznym, politycznym i kulturalnym. Twórcą rodzinnej fortuny i współwłaścicielem założonej w Sannikach w 1849 roku cukrowni, jednej z największych na ziemiach polskich, był Seelig Natanson (1795––1879). Od 1826 roku prowadził w Warszawie sklep bławatny, a z czasem założył fabrykę mydła, którą potem, pod nazwą Fabryki Mydeł i Pachnideł Braci Natanson, prowadzili jego synowie, których miał siedmiu – wszystkich wybitnych. W 1866 roku wraz z synami Henrykiem i Jakubem powołał w Warszawie znany, funkcjonujący do 1932 roku, dom bankowy S. Natanson i Synowie. „Za pierwszy obowiązek swój poczytał zjednoczenie się duchem ze społecznością kraju, w którym się urodził” – pisała po jego śmierci „Gazeta Polska”. W 1882 roku syn Seeliga Natansona Jakub Natanson (1832–1884), profesor chemii, przemysłowiec, działacz społeczny i oświatowy, przejął w całości cukrownię w Sannikach i założył Akcyjne Towarzystwo Fabryki Cukru „Sanniki”, którym krótko kierował. Dla pracowników cukrowni powołał jedną z pierwszych w Królestwie kas przezorności i pomocy. Z początkiem XX wieku Sanniki przez małżeństwo córki Jakuba Natansona Antoniny ze Stefanem Dziewulskim (1876–1941), prawnikiem i znanym ekonomistą, wydawcą i redaktorem kwartalnika „Ekonomista”, ministrem spraw wewnętrznych rządu Rady Regencyjnej w 1918 roku, przeszły do Dziewulskich. Własnością Antoniny i Stefana Dziewulskich Sanniki pozostawały aż do końca, a majątek u schyłku lat dwudziestych liczył 521 hektarów.

W pierwszej połowie XIX wieku w Sannikach stał dwór Pruszaków, w którym w 1828 roku gościł Fryderyk Chopin. W drugiej połowie XIX wieku, zapewne w latach osiemdziesiątych, na jego miejscu powstał nowy budynek, być może w związku z powołaniem przez Jakuba Natansona w 1882 roku Akcyjnego Towarzystwa Fabryk Cukru. Klasycyzujący, piętrowy, z jednoosiowymi pozornymi ryzalitami na skraju elewacji i z ryzalitem środkowym poprzedzonym czterofi larowym gankiem wspierającym balkon. Dość niski dach schowany został za tralkową balustradką, która na linii ryzalitów przechodzi w attykową ściankę. Ryzality boczne w górnej kondygnacji opilastrowane i zwieńczone trójkątnymi naczółkami. Niewykluczone, że w tym samym czasie co korpus powstał fragment zachodniego skrzydła, tworzący z korpusem plan litery L. Czy budynek był przeznaczony na siedzibę właścicieli? Zastanawia hol zajmujący całą środkową część gmachu, a z zewnątrz brak jakiegokolwiek reprezentacyjnego charakteru elewacji poza elewacją frontową. Zapewne zaraz po 1909 roku, kiedy pałac jako wiano Antoniny Marii Natanson, przypadł znanemu ekonomiście Stefanowi Dziewulskiemu, budynek został powiększony o neorenesansową, narożną przybudówkę z charakterystyczną wieżą-belwederem na rzucie kwadratu. Jej górną kondygnację tworzy otwarta loggia z prześwitami ujętymi parami kolumn i zwieńczona tralkową balustradą. Neorenesansowy charakter nowej części nadają również półkoliście zamknięte okna górnej kondygnacji. Nowa część pałacu odwołuje się do tradycji nieregularnej willi włoskiej – typu, którego szczyt popularności przypadł na połowę XIX wieku, o czym świadczą dwory w Krzesku-Majątku, Bartodziejach, Krzyżanówce czy Krzynowłodze Wielkiej. Podwarszawski pałacyk Ustronie królewskiego bratanka, księcia Stanisława Poniatowskiego, w Ujazdowie sprzed 1780 roku był zapewne pierwszą tego typu budowlą, Sanniki z początku XX wieku – ostatnią. Autora powstałego w dwóch etapach pałacu upatruje się we Władysławie Marconim (1848–1915), synu słynnego architekta warszawskiego Henryka i bracie nie mniej zdolnego i wziętego Leandra. Ten absolwent Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, projektant licznych warszawskich kamienic, hotelu „Bristol” przy Krakowskim Przedmieściu oraz wspaniałej i słynnej, przebudowanej po wojnie kamienicy Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” przy ul. Marszałkowskiej, zaprojektował na Mazowszu dwory w Gawłowie pod Sochaczewem, w Ojrzanowie oraz współprojektował pałac w Borkowicach. W czasie, kiedy rozbudowywał pałac w Sannikach dla tych samych fundatorów, Antoniny Marii i Stefana Dziewulskich, wznosił zachowany do dziś pałacyk w Alejach Ujazdowskich w Warszawie.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Mariusz Brzeziński, 2019 r. (udostępniono za zgodą autora)