Pałac w Luszynie

Wieś wzmiankowana w XIV wieku. Pod koniec XVI wieku własność Jana Modzelewskiego, podczaszego łęczyckiego, w XVIII i XIX wieku Grabskich. Właścicielem Luszyna w połowie XIX stulecia był Franciszek Wincenty Grabski (dziadek Eugeniusza Henryka Wiśniewskiego). W początkach XX wieku wieś należała do Zofii z Krzymuskich primo voto Adamowej Grabskiej, secundo voto Stanisławowej Godlewskiej. Stanisław Godlewski (1867–1933), syn Antoniego i Anieli z Le Brun de la Scie, brat arcybiskupa tytularnego frygijskiego Michała Godlewskiego, działacz ziemiański i polityczny, w okresie międzywojennym był prezesem Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich, członkiem Stronnictwa Narodowego, senatorem RP w latach 1928–1933, tajnym szambelanem papieskim i kawalerem Wielkiej Wstęgi Orderu Św. Grzegorza. Po śmierci Zofii Godlewskiej w 1937 roku majątek objęły siostry zmarłej Teodora Glińska i Maria Watraszewska oraz brat Czesław Krzymuski. Pozostali oni właścicielami majątku do końca. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku majątek liczył 1520 hektarów. Syn Teodory z Krzymuskich Glińskiej Kazimierz Gliński (ur. 1902), ochotnik wojny 1920 roku, odznaczony Krzyżem Walecznych, uczestnik kampanii wrześniowej, został zamordowany w Katyniu w 1940 roku.

Zanim powstało to piękne, niezwykle okazałe założenie o barokowo-klasycy-stycznym charakterze, stał tu dwór Grabskich z pierwszej połowy XIX wieku w formie modnej włoskiej willi z czworoboczną wieżą. Wykorzystując jego mury, w 1909 roku uznany warszawski architekt Jan Heurich młodszy (1873–1925) wzniósł dla Stanisława Godlewskiego i jego żony Zofii z Krzymuskich primo voto Adamowej Grabskiej ten klasycyzujący pałac, piętrowy, nakryty dachem czterospadowym, z przyściennym portykiem kolumnowym w wielkim porządku, złożonym z dwóch par jońskich kolumn. W tympanonie trójkątnego przyczółka umieścił herb Godlewskich Gozdawa oraz Radwan Krzymuskich. Kolumnowy portyk flankują ryzality, z których prawy umieszczony został na skraju elewacji. Ta niesymetryczność rozmieszczenia ryzalitów i „nieosiowość” portyku, które jednak współtworzą niezwykle harmonijną całość, to cecha również innej siedziby wzniesionej na Mazowszu przez Heuricha – dworu w Dłużewie z 1901 roku. Harmonijna nieregularność czy też harmonijna niesymetryczność miała stwarzać sugestię budowli narastającej i powiększającej się z biegiem lat, co uznawano za jedną z cech polskiego dworu. Promował ją bez wątpienia dłużewski dwór, który odegrał ważną rolę w ukształtowaniu się z początkiem wieku stylu polskiego, a kontynuował pałac w Luszynie. Zresztą pałac w Luszynie już samym klasycystycznym wyrazem swej architektury mieści się w pojemnej definicji stylu polskiego. Heurich nie poprzestał jednak na klasycyzmie. Wzbogacił luszyńskie założenie o neobarokowe elementy: kamienny portal zwieńczony przerwanym naczółkiem i ogrodzenie pałacu z dekoracyjną bramą i małą kordegardą. Zamyka ono dziedziniec przed pałacem i tworzy barokowy cour d’honneur. Zwraca uwagę również osiowe połączenie pałacu z gotycko-renesansowym kościółkiem – świątynią i nekropolią właścicieli miejscowości. Jest to swoista próba odtworzenia świata w jego przedoświeceniowej barokowej pełni, kiedy symboliczną oś wyznaczały dwa gmachy: pałac i dom Boży. Okazałe założenie w Luszynie jest łabędzim śpiewem, akordem wygranym z całą siłą przed nieuniknionym końcem ancien régime, świata dworów, tytułów i przywilejów, ziemiaństwa i arystokracji, ale również służby i obowiązków. Zmierzch tej długiej historii objawił się wszystkim i wszędzie, ale w Polsce miał szczególnie dramatyczny przebieg. Wnętrza pałacu w 1927 roku zostały przekształcone według projektów Juliusza Nagórskiego.

Poniżej możecie Państwo zapoznać się z historią Skrzeszew w opracowaniu Pani Katarzyny Kozłowskiej. Jest to fragment pracy pt. "Ziemianie i folwarki w gminie Pacyna, 2021".

Historia Luszyn

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcia: Piotr Libicki, Katarzyna Kozłowska
Dodatkowy opis: Katarzyna Kozłowska "Ziemianie i folwarki w gminie Pacyna" praca konkursowa 2021.