Pałac w Podzamczu

W XVI wieku własność Maciejowskich, w XVII Zbąskich i Oleśnickich, w XVIII, XIX i XX wieku Zamoyskich. Od końca XVIII wieku Podzamcze należało do Stanisława Kostki Zamoyskiego (1775–1856), senatora wojewody Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego w latach 1810–1831, od 1822 roku prezesa Senatu, członka rosyjskiej Rady Państwa, prezesa Towarzystw Rolniczych Królestwa Polskiego. W 1897 roku w Podzamczu urodził się Adam Michał Zamoyski (1873–1940), mistrz ceremonii dworu rosyjskiego, współorganizator plebiscy-tu na Warmii i prezes Zjednoczenia Towarzystw Polskich w latach 1918–1924, uczestnik powstań śląskich. W końcu lat dwudziestych XX wieku właścicielem Podzamcza był hr. Andrzej Zamoyski, a majątek liczył 6485 hektarów. Maria Zofi a Zamoyska, urodzona w 1925 roku w Podzamczu, córka Franciszka Zamoyskiego, żołnierz AK, zginęła 4 stycznia 1945 roku w walce z Niemcami pod Studzianką.

Podzamcze to nie tylko pałac – dawna siedziba właściciela miejscowości, lecz całe dominium, na które składają się zabudowania administracyjne i gospodarcze: oficyna, rządcówka, budynek dawnej szkoły rolniczej z pierwszej połowy XIX wieku, neogotyckie stajnie i baszta. Na wzgórzu otoczonym parkiem stał pierwotnie zameczek Maciejowskich z 1557 roku. Na jego miejscu w XVII wieku Zbąscy lub Oleśniccy wznieśli nową siedzibę. Przetrwała ona do insurekcji kościuszkowskiej 1794 roku, kiedy to w czasie słynnej bitwy pod Maciejowicami budowla została zniszczona. W 1798 roku, na zamówienie Stanisława Kostki Zamoyskiego, uznany i wzięty warszawski architekt, późniejszy autor m.in. kościoła św. Aleksandra na pl. Trzech Krzyży w Warszawie oraz Domku Gotyckiego w Puławach, Chrystian Piotr Aigner (1746–1841) sporządził dwa projekty odbudowy rezydencji: jeden utrzymany w konwencji powściągliwego klasycyzmu, drugi, eklektyczny, łączący formy klasycystyczne z motywami neogotyckimi. Żaden z projektów nie doczekał się realizacji. Ostatecznie na początku XIX wieku powstał pałac przypisywany autorowi dworu w Pęcicach, nieistniejącego dworu w Błędowie oraz pałacu Błękitnego w Warszawie – Fryderykowi Albertowi Lesslowi (1767–1822). Pałac ten nieco zmienił swą formę, kiedy w drugiej połowie XIX wieku przebudował go architekt Ksawery Dionizy Makowski. Cechą charakterystyczną piętrowej, nakrytej czterospadowym dachem budowli jest surowa forma, przywołująca tradycje klasycystycznej architektury awangardowej drugiej połowy XVIII wieku z kręgu francuskich architektów „rewolucjonistów” Étienne’a-Louisa Boullée i Claude’a Nicolasa Ledoux. Niemal w całości elewacje pałacu zostały boniowane, a zwieńczenie środkowego pseudoryzalitu nie ma formy tradycyjnego trójkątnego naczółka, tylko schodkowej attyki. Elewacje pałacu ożywiają różnej wielkości i kształtu okna, a w elewacji bocznej dodatkowo dziwaczne okrągłe otwory oraz blenda w obramieniu zwieńczonym trójkątnym naczółkiem. Wejście zamknięte szerokim koszowym łukiem poprzedza czterofi larowy ganek wspierający balkon. Portyk w elewacji ogrodowej dostawiony został zapewne w czasie przebudowy w drugiej połowie XIX wieku.Romantyczną wizję przeszłości Podzamcza tworzy wspaniała monumentalna okrągła baszta, zwieńczona pseudomachikułowym gzymsem i krenelażem. To jakby donżon dawnej twierdzy, ultimum refugium, miejsce schronienia i obrony w razie natarcia nieprzyjaciela. Być może gdyby powstała przed 1794 rokiem, skutecznie chroniłaby pałac i jego mieszkańców w czasie bitwy pod Maciejowicami. Towarzyszy ona neogotyckim stajniom i wzniesiona została w drugiej ćwierci XIX wieku.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013,
Zdjęcia: Rafał Terkner, 2013 (udostępniono za zgoda autora).