O książce

Mała Komorza – wieś położona na skraju Borów Tucholskich, tuż przy granicy Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Leżąca w odległości zaledwie 5 km od Tucholi, w gminie Tuchola, powiecie tucholskim, województwie kujawsko-pomorskim. Wieś sołecka. Teren działania sołectwa Mała Komorza obejmuje wsie: Mała Komorza, Wielka Komorza i osadę Dąbrówka.

Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z 1385 roku, kiedy to wielki mistrz krzyżacki Konrad Zollner von Rotenstein nadał braciom Tomaszowi i Jandrowi Ciecholewskim na własność Małą Komorzę, a dokładnie 24 włóki ziemi. W późniejszych wiekach wieś uległa rozdrobnieniu. W 1570 roku stanowiła własność: Kacpra Malechińskiego, posiadającego 6 włók ziemi, Jana Komorskiego – właściciela 6 włók ziemi, i Jana Komorskiego Starego, posiadającego również 6 włók ziemi.

W 1750 roku właścicielami Małej Komorzy byli Tomasz i Marianna Czapscy, zaś po nich – Wojciech Szeinert, po śmierci którego w 1828 roku Mała Komorza trafiła w ręce dzierżawców. W 1834 roku, na mocy orzeczenia Królewsko-Pruskiego Wyższego Sądu Krajowego w Kwidzynie, dobra rycerskie Mała Komorza przeznaczono na licytację.

W 1835 roku Małą Komorzę nabył Antoni Janta-Połczyński. Od tego czasu nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej wieś należała do Janta-Połczyńskich, stając się jedną z głównych siedzib rodowych. W park i pałac w Małej Komorzy oraz wspomnienia naocznych świadków wydarzeń związanych z tymi miejscami miały ogromny wpływ na kształtowanie myślenia i tożsamości lokalnej społeczności. Właściciele pałacu – rodzina Janta-Połczyńskich – wspominani byli zawsze z ogromnym szacunkiem przez dawnych mieszkańców wsi, zwłaszcza ze względu na ich znaczny wkład w kształtowanie ducha patriotyzmu, rozwój kulturalny i gospodarczy regionu.

Zakupiwszy majątek Mała Komorza, Antoni Janta-Połczyński przeniósł się do drewnianego wówczas dworu składającego się z trzech pokoi i kuchni na parterze oraz jednego pokoju na górze. Właściciel Małej Komorzy zajął się prowadzeniem gospodarstwa, rozbudowując jednocześnie majątek o budynki gospodarcze. W związku z tym, że Antoni pozostawał bezdzietny, rodzina zadecydowała, że przekaże on swój majątek siostrzeńcowi –Nepomucenowi Janta-Połczyńskiemu (synowi Agnieszki i Józefa Janta-Połczyńskich) – pod warunkiem osiągnięcia przez niego dwudziestego pierwszego roku życia. Antoni Janta-Połczyński zmarł 21 kwietnia 1844 roku w wieku 52 lat, zaś Mała Komorza wydzierżawiona została na 17 lat Teodorowi Dembińskiemu, który sprowadził się tam wraz z żoną. W Małej Komorzy Dembińscy zamieszkiwali do czerwca 1861 roku. Z początkiem lipca 1861 roku Mała Komorza przeszła w ręce prawowitego właściciela – Nepomucena Janty-Połczyńskiego.

Nepomucen Janta-Połczyński w miejscu drewnianego dworu wybudował murowany, większy, przestronny i nowoczesny pałac z salonami, jadalnią, sypialniami na parterze oraz tzw. pokojem balkonowym na piętrze. W ten sposób w Małej Komorzy stanął piętrowy budynek w stylu późnoklasycystycznym, według projektu nieznanego autora. Nepomucen Janta-Połczyński niezbyt długo cieszył się Małą Komorzą – na skutek ostrego nawrotu choroby gruźliczej i zalecenia lekarzy co do zmiany klimatu – postanowił sprzedać na mocy umowy z 8 sierpnia 1873 roku Małą Komorzę swojemu bratu Adamowi za sumę 90.000 talarów. Wraz z żoną przeniósł się natomiast w okolice Grazu w Tyrolu, gdzie kupił mały zamek Maur w Merano.

Adam Janta-Połczyński, mieszkający na co dzień w pobliskiej Wysokiej Polnej, przeprowadził się do Małej Komorzy wraz z żoną Heleną z Zabłockich Janta-Połczyńskich dopiero 1 lipca 1896 roku, po oddaniu Wysokiej najstarszemu synowi Leonowi Janta-Połczyńskiemu. Od tego momentu Mała Komorza stała się miejscem spotkań lokalnej inteligencji, której przewodniczył Adam Janta-Połczyński. Miejsce to bardzo szybko przypadło do gustu Helenie – stała się prawdziwą gospodynią i legendą pałacu w Małej Komorzy. W przeciwieństwie do małego dworu w Wysokiej, w którym często pomieszkiwali bliżsi lub dalsi krewni i znajomi, w Małej Komorzy małżonkowie, oprócz służby, byli jedynymi mieszkańcami pałacu. Adam Janta-Połczyński znany był w regionie ze swej działalności patriotycznej. Będąc posłem do parlamentu niemieckiego zabiegał o interes Polski. Był to mąż niezwykłej prawości i znakomitych przymiotów, wzór obywatela ziemianina, który z energią i stałością bohaterów Sienkiewiczowskich „Krzyżaków” bronił potężnego kawała ziemi rodzinnej od zalewu zewsząd otaczającej go fali germańskiej. Właściciel Małej Komorzy, Adam Janta-Połczyński, zmarł 24 lutego 1901 roku. Majątek Mała Komorza trafił w ręce jego małżonki Heleny z Zabłockich Janta-Połczyńskiej. Helena z Zabłockich Janta-Połczyńska okazała się wspaniałą gospodynią, łączącą wszystkie linie rodzinne, a także doskonałą administratorką Małej Komorzy po śmierci swojego męża. Zapisała się w pamięci wnuków jako postać majestatyczna, matrona z wyniosłym biustem, wspaniałą fryzurą ułożoną z gęstych siwych włosów, z różem na policzkach o wyglądzie zwiędłego jabłka, dobra oraz wyrozumiała dla służby, surowa i wymagająca dla swoich dorosłych dzieci, zaś ciepła i serdeczna dla licznego grona wnuków. Janta-Połczyńska gospodarowała dość sporym majątkiem obejmującym w 1912 roku łącznie 958 ha. Mała Komorza stała się w sezonie letnim miejscem wypoczynku jej licznego grona wnuków, którzy korzystali z uroków jakie dawała borowiacka wieś. Helena z Zabłockich Janta-Połczyńska zmarła w Poznaniu 10 listopada 1922 roku, przeżywszy 77 lat.

Po śmierci Heleny, Mała Komorza trafiła w ręce jej najmłodszego syna Stanisława Janty-Połczyńskiego, znanego poznańskiego lekarza, który w 1926 roku na okres 10 lat wydzierżawił majątek inżynierowi Jerzemu Zdzitowieckiemu.

Po śmierci Stanisława Janty-Połczyńskiego w 1936 roku Małą Komorzę odziedziczyli jego synowie Aleksander i Tomasz Janta-Połczyńscy. Faktyczny zarząd majątkiem do wybuchu II wojny światowej sprawowała jednak ich matka Helena z Juraszów Janta-Połczyńska. W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku, w związku z coraz bardziej wyczuwalnym niepokojem, Helena z Juraszów Janta-Połczyńska z rodziną wyjechała do Warszawy.

W połowie października 1939 roku do Małej Komorzy przybył sztab niemiecki zadowolony, że ma do dyspozycji tak duży i zadbany dom z licznym inwentarzem. Następnego dnia po przybyciu Niemców majątek zarekwirowano na potrzeby wojska. W ten sposób Janta-Połczyńscy pozbawieni zostali rodowego dobytku. Mała Komorza stała się siedzibą niemieckiego zarządcy o nazwisku Hass. Niemcy szybko zabrali się do porządkowania domu. Zniszczyli bibliotekę Janta-Połczyńskich – książki wyrzucali przez okna na alejkę otaczającą pałac. Taki stan rzeczy trwał do 1945 roku. W Małej Komorzy, tuż przed przybyciem wojsk radzieckich w 1945 roku, stacjonujący tam Niemcy poprzebierali się w znalezione w pałacu fraki. Pod wpływem alkoholu zaczęli wygłupiać się. W pewnym momencie do pałacu wpadł pocisk, który wszystkich zabił. Nie udało się ustalić, skąd pochodził. Kiedy sowieci wkroczyli do Małej Komorzy, najpierw jeździli konno wokół pałacu, grając na piszczałkach, aby później zabrać się za wyrzucanie i palenie mebli. W pałacu urządzili szpital polowy. Tymczasem na mocy Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej, majątek Mała Komorza został upaństwowiony. W chwili nacjonalizacji dobra małokomorskie obejmowały obszar 960,32 ha. Przez kilka pierwszych lat po wojnie pałac stał pusty i zdewastowany.

Na skutek dokonanych przemian, w 1949 roku Mała Komorza znalazła się pod zarządem PGR Tuchola. Pałac oraz sąsiednią willę Lucynę (służącą jako dom dla gości) zaadaptowano na funkcje mieszkalne dla rodzin pracowników Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Jednocześnie w pałacu działał, sklep Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, czyli tzw. potocznie „GS”. Taki stan rzeczy trwał do początku lat 70. ubiegłego wieku.

6 kwietnia 1970 roku na skutek niewłaściwego użytkowania pieca i zaprószenia ognia na poddaszu przez ówczesnych mieszkańców, pałac w Małej Komorzy uległ częściowemu spaleniu. Ze względu na zalegający śnieg, wozy strażackie utknęły w zaspach, co spowolniło akcję ratowniczą. Straż dotarła do Małej Komorzy dopiero po około półtorej godziny od zgłoszenia. Zniszczona została całkowicie górna kondygnacja dworu. Starty oszacowano na około 100.000 złotych. Wiadomość ta wstrząsnęła rodziną. Pod znakiem zapytania stała odbudowa dworu. Dopiero w 1972 roku zapadła decyzja o odbudowie pałacu i przeznaczeniu go na ośrodek konferencyjno-wypoczynkowy. Przebudowę i remont pałacu Janta-Połczyńskich zakończono w 1975 roku – rok po śmierci Aleksandra Janty-Połczyńskiego. W wyniku przebudowy pałac zatracił swój pierwotny wygląd i charakter zabytkowy. Usunięto zdobnicze motywy wokół okien, wejść i na poddaszu. Zachował się jedynie fragment ozdobnej elewacji frontowej z wejściem głównym, tarasem i balkonem opartym na czterech kolumnach, a także ocalono częściowo mury parteru. Z wnętrza zachował się główny hol oraz tzw. pokój balkonowy. Górną kondygnację dworu podniesiono o kilka metrów, dzięki czemu obiekt zyskał dodatkową powierzchnię użytkową. Pałac zgodnie z wcześniejszym zamiarem przeznaczono na ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, odbywały się w nim konferencje, szkolenia, zebrania dyrektorów PGR, zaś w sezonie letnim i zimowym pełnił funkcję ośrodka turystycznego dla rodzin i dzieci dyrektorów PGR. Nieoficjalnie wskazuje się również, że pałac pełnił funkcję domu wypoczynkowego dla działaczy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Urządzano w nim zabawy taneczne dla okolicznych mieszkańców oraz wesela.

Na mocy decyzji z 15 stycznia 1985 roku pałac w Małej Komorzy wraz z przyległym parkiem wpisany został do rejestru zabytków prowadzonego przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu pod numerem 161/A310. W tym samym roku rozpoczęto kolejne większe prace remontowe, które obejmowały konserwację dworu, remont pomieszczeń, wymianę instalacji wodno-kanalizacyjnej, renowację ogrodzenia oraz dalszą rewitalizację parku. Remont zakończono w 1988 roku. Pod koniec lat 80. rozpoczęto stopniową rozbiórkę zaniedbanych zabudowań folwarcznych.

Od 1988 roku w Małej Komorzy nie przeprowadzano bieżących remontów oraz konserwacji dworu i parku. Do tego pojawiały się problemy z niewłaściwym ogrzewaniem, które miały niebagatelny wpływ na stan techniczny pałacu. W 1990 roku Tomasz Janta-Połczyński – jeden dwóch przedwojennych właścicieli pałacu - złożył wniosek o odzyskanie rodzinnego majątku. Oczywiście nie było to możliwe. Planował przeznaczyć pałac na obiekt hotelowy. Dnia 28 maja 1993 roku Mała Komorza przejęta została przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, co spowodowało możliwość odkupienia pałacu przez prawowitych właścicieli. Do zakupienia Małej Komorzy w 1997 roku zadecydował się Artur Janta-Połczyński z Belgii – syn Tomasza. Janta-Połczyński nabył zespół pałacowo-parkowy o łącznej powierzchni 14.1993 ha. Od 1998 roku rozpoczęły się prace rewitalizacyjne pałacu oraz zabytkowego parku, które pozwoliły doprowadzić zespół pałacowo-parkowy do dawanej świetności, odtwarzając architekturę dworu oraz układ parku. Od tego czasu pałac znajduje się rękach potomków rodu Janta-Połczyńskich.

1. W dwudziestoleciu międzywojennym w Małej Komorzy często bywał Stanisław Grzmot-Skotnicki (generał brygady Wojska Polskiego), przyjaźniący się z rodziną Janta-Połczyńskich.
2. W dwudziestoleciu międzywojennym częstym gościem w Małej Komorzy był Tadeusz Dobrowolski (malarz, historyk sztuki, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, dyrektor Muzeum Miejskiego w Bydgoszczy, Muzeum Śląskiego w Katowicach i Muzeum Narodowego w Krakowie), spokrewniony z rodziną Janta-Połczyńskich.
3. W maju 1938 roku do Małej Komorzy, na zaproszenie Aleksandra Janty-Połczyńskiego, przyjechał światowej sławy hinduski tancerz i choreograf Ram Gopal, który występował głównie jako solista i intensywnie koncertował przez całą swoją długą karierę. W swoich występach połączył klasyczny taniec indyjski z choreografią baletową. Był jednym z pierwszych, którzy zaprezentował indyjski taniec klasyczny na Zachodzie. W Małej Komorzy przebywał przez kilka miesięcy codziennie wieczorem ćwicząc w największym salonie pałacu, dając tym samym prywatny pokaz dla członków rodziny Janta-Połczyńskich, zaproszonych gości i pracowników majątku.
4. Latem 1938 roku do Małej Komorzy na zaproszenie Aleksandra Janty-Połczyńskiego przyjechała Mercedes de Acosta, amerykańsko-kubańska poetka, powieściopisarka i dramaturżka. Znana była ze swych głośnych związków między innymi z aktorkami Gretą Garbo i Marleną Dietrich.
5. W sierpniu 1939 roku w związku z mobilizacją na ternie Pomorza, w pałacu przebywał ówczesny wojewoda pomorski Władysław Raczkiewicz oraz dowódcy wojskowi mający bronić Pomorza. Dnia 28 sierpnia 1939 roku w pałacu rodzina Janta-Połczyńskich wydała przyjęcie na cześć wojskowych oraz wojewody Raczkiewicza.

• 1835-1844: Antoni Janta-Połczyński
• 1844-1873: Nepomucen Janta-Połczyński
• 1873-1901: Adam Janta-Połczyński
• 1901-1922: Helena z Zabłockich Janta-Połczyńska
• 1922-1936: Stanisław Janta-Połczyński
• 1936-1944: Aleksander Janta-Połczyński i Tomasz Janta-Połczyński
• 1944-1997: nacjonalizacja majątku (zarząd: PGR Tuchola oraz Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa)
• 1997-2004: Artur Janta-Połczyński
• 2004 - obecnie: Martine Verstrepen

W 1882 roku Józef Janta-Połczyński (ojciec Adama, właściciela Małej Komorzy) ufundował w Małej Komorzy pomnik świętego Jana Nepomucena, którego figura osadzona została na wysokiej kanelowej kolumnie o murowanym cokole. Pod pomnikiem – jak wskazuje umieszczone na nim epitafium – złożono szczątki Polaków poległych w potyczce ze Szwedami pod Woziwodą w 1659 roku. Na kości natrafiono w pobliskiej Woziwodzie podczas budowania bitej drogi pomiędzy Tucholą a Czerskiem. Józef Janta-Połczyński, kierując się względami historyczno-patriotyczno-religijnymi, wzniósł ten pomnik jako symbol walki ludu polskiego o wolność narodową przeciw wszelkim zaborcom. Co interesujące – pomnik wraz z zamieszczoną na nim tablicą w języku polskim przetrwał przez okres zaborów w stanie nienaruszonym. Jak się okazuje, Józef Janta-Połczyński nie ekshumował wszystkich szczątków poległych. W latach 60. XX wieku, podczas budowy żelbetowego mostu nad rzeką Brdą w Woziwodzie, natrafiono na liczne kości w pojedynczych i zbiorowych mogiłach. Przed wojną przy pomniku odbywały się nabożeństwa majowe. Pomnik ustawiony został na północ od pałacu, przy polnej drodze wiodącej do osady Nadolnik (wchodzącej w skład majątku Mała Komorza), w odległości 300 metrów od dworu.

„Tuż przy wsi, ocieniony dwiema brzozami, w oprawie żywopłotów stoi pomnik św. Jana Nepomucena. Na tablicy marmurowej napis, który przeczytać można, odchyliwszy gałęzie i trawy, zarośnięta jest bowiem podstawa pomnika; ogrodowy najwidoczniej zapomniał dopatrzeć. Napis mówi, że złożono tu kości rodaków poległych w bitwie ze Szwedami pod Woziwodą w tysiąc sześćset i którymś. Pradziad mój znalazł ich groby, odkopał kości i złożył je uroczyście w tym miejscu, po czym ufundował im pomnik. Żegnamy się pobożnie, przechodząc tędy, czasem bona każe dzieciom zamówić wieczny odpoczynek za dusze poległych. Ja osobiście mam wątpliwości, czy razem z walecznymi rodakami nie pochowano przypadkiem także i kości którego ze Szwedów i czy nie ma zamiaru nastraszenia nas kiedyś ów bardzo niedobry najeźdźca, kiedy oto modlimy się, jakby przeciw niemu, bo tylko za dusze swoich” (A. Janta, Duch niespokojny, Poznań 1998, s. 31)

Po przybyciu do Małej Komorzy w październiku 1939 roku wojsk niemieckich i zajęciu pałacu przez sztab niemiecki, mieszkaniec wsi Wojciech Michalak, na polecenie niemieckiego zarządcy o nazwisku Hass, odkuł pamiątkową tablicę na pomniku św. Jana Nepomucena w Małej Komorzy i zakopał za pomnikiem. Tak przetrwała wojnę. Wydobyto ją dopiero w 1946 roku. Przez następnych kilkadziesiąt lat jej oryginał przechowywał pochodzący z Małej Komorzy przyjaciel i badacz rodu Janta- Połczyńskich Zdzisław Wegner, który posiada wielkie zasługi dla zachowania pamięci o rodzinie w okolicach Tucholi. 22 lipca 1989 roku za sprawą Borowiackiego Towarzystwa Kultury zorganizowano uroczystości związane z ponownym odsłonięciem na odretaurownym pomniku św. Jana Nepomucena w Małej Komorzy repliki zdemontowanej w 1939 roku tablicy poświęconej Polakom poległym w bitwie ze Szwedami pod Woziwodą w 1659 roku. Podczas tej uroczystości obecni byli m.in. potomkowie rodu Janta-Połczyńskich pochodzący z Małej Komorzy. Kolejnej renowacji pomnik doczekał się dopiero w 2003 roku.