Pałac Białowąs

Białowąs (niem. Balfanz) to średniowieczna wieś będąca lennem rodów von Vodig i von Glassenapp. Została założona prawdopodobnie w XII w. Pierwsze wzmianki pochodzą z czasów wypraw Bolesława Krzywoustego na Pomorze celem zajęcia Białogardu i Kołobrzegu. Istnieje legenda, która wspomina o postoju orszaku apostoła Pomorza św. Ottona, który prowadził akcję misyjną na Pomorzu. Miał on się zatrzymać i odpoczywać w cieniu dębu rosnącego w pobliżu domu ogrodnika, który był położony na granicach obecnego parku pałacowego.

Z wsią Białowąs przez kilkaset lat związana była wyżej wymieniona rodzina von Glasenapp, a konkretnie osoba Otto Casimir von Glasenapp, radca miejski, sędzia i naczelnik urzędu w Białogardzie. Materialnym śladem jego osoby było epitafium znajdujące się do lat 90., w kaplicy rodowej w Białowąsie. Jako właściciela dóbr z tego rodu wymienia się również Paula Wedig. Z kolei w 1804 r. jako właściciel figuruje Georg von Glasenapp.

Niektórzy członkowie rodu Glasenappów byli znani ze swego okrucieństwa. Jeden z nich kazał spalić 14 kobiet, które podejrzewano o czary. Inny polecił stracić, jak się potem okazało niewinnych, ludzi za rzekome zaprószenie ognia. Kolejny więził swoją żonę, którą podejrzewał o zdradę.

Po 1830 r. nastąpił upadek ekonomiczny rodu von Glasenapp. Sytuację tę wykorzystała rodzina von Rittberg, której członkowie stali się nowymi właścicielami majątku.

Ostatnim właścicielem majątku był Książę Friedrich Wilhelm Graf von Rittberg. Obecny układ przestrzenny zespołu pałacowo-parkowy zawdzięczamy jego twórcy – R. Hasse. To do niego należał majątek w trakcie budowy pałacu, czyli ok. poł. XIX w.

Pałac powstał w I poł. XIX w. jako siedziba rodziny Hasse. Został przebudowany na początku XX w. Zlikwidowano wtedy m.in. szczyty nad skrzydłami bocznymi i podwyższono dach. W 1994 r. został częściowo wyremontowany. Mimo przebudów zachował neogotycki charakter.

Pałac jest murowany z cegły, zbudowany na planie kwadratu ujętego wysuniętymi oficynami bocznymi, piętrowy, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. Elewacje korpusu dzielą ostrołukowe okna, czołowe elewacje oficyn – ostrołukowe blendy. Od frontu bryłę poprzedza otwarty taras, od ogrodu przeszklona weranda. Wnętrze posiada zachowany układ dwutraktowy, z obszernym hallem i klatką schodową w narożniku oraz drugą, zabiegową klatką schodową w lewej oficynie. Pałac posiada również pięknie zachowane witraże herbowe rodziny von Rittbergów i salę myśliwską oraz kartusz herbowy nad wejściem głównym.

Po zakończeniu II wojny światowej majątek przekształcono w PGR. W pałacu mieściły się biura oraz służbowe mieszkania pracowników PGR-u. Później funkcjonowało tu przedszkole. Po likwidacji PGR pałac przeszedł na własność Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1994 r. pałac nabyła prywatna osoba. Nowi właściciele uporządkowali teren wokół pałacu. Sam pałac miał zostać wyremontowany. Jeszcze kilka lat temu, w Internecie można było odnaleźć ogłoszenia o sprzedaży obiektu. Jego obecny status własnościowy nie jest nam znany.

Krypta dawnych właścicieli majątku – von Glasenappów mieści się w podziemiach kościoła w Białowąsie pochodzącego z końca XVII w. Pochowani są tu członkowie rodu von Glasenapp. W saumie kilkadziesiąt osób. W 2020 r. naukowcy z Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Starogardzie prowadzili prace zabezpieczające. Zostały one zlecone przez wojewódzkiego konserwatora zabytków i polegały na inwentaryzacji i oceny stanu pochówków. Jak się okazało ich stan był tragiczny.

Na przestrzeni minionych dziesięcioleci krypta była wielokrotnie dewastowana. Wszystkie trumny rozbito, a szkielety były zdekompletowane. Plądrowanie i niszczenie krypty rozpoczęło się po zakończeniu II wojny światowej. Próżno szukać szczegółów, ale istnieją przesłanki, że radzieccy żołnierze jako pierwsi wdarli się do krypty w poszukiwaniu kosztowności. Późniejszych zniszczeń dokonała miejscowa ludność. Nikt przecież nie dbał o to co niemieckie. Przez wiele lat budynek kościoła wraz z kryptą pozostawały niezabezpieczone. Mógł tam wejść każdy. Grobowiec został zamurowany w 1973 r.

Dzięki inwentaryzacji z 2020 r. ustalono m.in., że najstarszy grób pochodzi z 1647 r. i prawdopodobnie znajduje się w nim Otto Kasmir (Casmir) von Glasenapp. Pochówki zakończyły się w XVIII w. W krypcie znajduje się ok. 30 trumien i 7 mumii (w tym jedna bez głowy).

• Józef Pilch, Stanisław Kowalski, Leksykon zabytków architektury Pomorza Zachdoniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
• Andrzej Świrko, Marta Świrko, Pałace, dwory i zamki w dorzeczu Parsęty, dostęp online
• Szlakiem dawnych rodów pomorskich. Przewodnik turystyczny, dostęp online
• Rajmund Wełnic, Krypta von Glasenappów w Białowąsie koło Barwic. Szkielet bez głowy, sprofanowane groby, 2020 r., [dostęp online]

Opracowała: Nina Herzberg-Zielezińska

Zdjęcia:

• Jerzy Dubiel, www.zamkilubuskie.pl
• Beata Zbonikowska, 2006, www.westernpomerania.com.pl