Pałac w Małym Kacku, Gdynia

Ob. Pałac Hotel Quadrille Relais & Châteaux

• 

  Litografia Alexander Duncker, domena publiczna

• 

  Hotel Quadrille Relais & Châteaux

Rodzaj obiektu:

Stan zachowania:

Zastosowanie:

Posiadasz więcej informacji
o obiekcie? Skontaktuj się z nami!

• napisz do nas!
• Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Zapoznaj się z historią pałacu w Małym Kacku w Gdyni

• Kaczy Potok

  Nazwy wsi zarówno Małego jak i Wielkiego Kacka powstały od nazwy cieku wodnego, który był znany jako Kacza lub Kaczy Potok. Potok ten przepływał przez obie wsie i pomiędzy Kolibkami a Redłowem, gdzie wpływał do Zatoki Gdańskiej. Nazwa potoku została po raz pierwszy zapisana w źródłach w 1236 roku (według M. Perlbacha). Interesujący jest fakt, że wzmianka o potoku zachowała się w trzech różniących się od siebie wersjach jednego dokumentu Świętopełka, który został wystawiony klasztorowi Św. Wojciecha koło Gdańska.

  1. Odpis owego dokumentu z archiwum kapituły włocławskiej mówi o nadaniu przez Świętopełka wspomnianemu wcześniej klasztorowi wszystkich praw, za wyjątkiem drogowego oraz m.in. prawo do posiadania jazów na Kaczej, od których klasztor miał płacić „rocznie 300 łososi lub zamiennie 300 denarów nowej monety”.
  2. W transkrypcie dokumentu, sporządzonego przez opata oliwskiego Stanisława w 1330 roku, napisano że Świętopełk potwierdził klasztorowi Św. Wojciecha nadane przez jego poprzedników wsie i jednocześnie w tym samym przywileju zwolnił je bez żadnego zastrzeżeniu od wszelkich ciężarów prawa książęcego. Zostały również wymienione jazy na rzece Kaczej, ale bez dodatkowego określenia należności za ich użytkowanie.
  3. Trzecia wersja dokumentu, zwana „oryginałem napisanym XIV-wiecznym pismem” wymienione zostały te same wolności co w transkrypcie oraz jazy na Kaczej.

  Gerard Labuda zakwestionował wiarygodność owego przywileju. Stwierdził, że „nikt po M. Perlbachu nie zadał sobie trudu, aby dokładniej przyjrzeć się (wyżej wspomnianemu dokumentowi)”. W XIV wieku uznano za wskazane, w niewątpliwym związku z procesami polski-krzyżackimi i kontrolowaniem przez Krzyżaków uprawnień własnościowych wszystkich klasztorów na Pomorzu Gdańskim, posunąć się do sfabrykowania dokumentu udającego oryginał oraz że w archiwum krzyżackim zachował się transkrypt zbliżony wersją do tego napisanego 15 XII 1330 roku przez opata oliwskiego Stanisława. W tym czasie Oliwa była notorycznym fabrykantem sfingowanych przywilejów. Zachodzi więc obawa, że przywilej nadany przez Świętopełka dla kościoła Św. Wojciecha został sporządzony dopiero w tym czasie, a znajdująca się w nim lista świadków pochodzi z falsyfikatu księcia Świętopełka z 1235 roku. Za słusznością tezy G. Labudy przemawia również fakt, że wspomniany klasztor nigdy nie podnosił żadnych pretensji do jazów na Kaczej w innych znanych dokumentach.

  Nazwę „Kack” używano często zamiennie dla określenia obu wsi „Wielki” lub „Mały”. Mogło to wynikać z faktu, że pierwotnie istniała tylko jedna osada o nazwie „Kack”, która uległa podziałowi pomiędzy rycerstwo a biskupstwo włocławskie. Obie nazwy były nieprecyzyjne a wręcz mylne. Mały Kack często był określany Wielkim. Z kolei Wielki Kack często pojawiał się w źródłach bez określenia przymiotnikowego.

• Mały Kack – pierwsze źródła i właściciele

  Pierwsze znane źródło, w którym wymieniana jest osada Mały Kack, pochodzi z 31 października 1342 roku. W dokumencie tym, wielki mistrz Ludolf Konig potwierdza klasztorowi cystersów w Oliwie jego prawa do wszelkich posiadanych majątków oraz określa ich granice. W tym opisie nazwa „Kack” pojawia się dwukrotnie w formie Cacza lub Cacze (prawdopodobnie na określenie tutejszej rzeki).

  Z roku 1342 pochodzi również źródło, z którego treści dowiadujemy się o właścicielu Małego Kacka – Piotr z Kacka (Peter von der Kazze). Dokumentem z 13 stycznia 1342 roku potwierdził on mieszczanom gdańskim sprzedaż swoich łąk znajdujących się w granicach partymonium miejskiego. Zdaniem K. Bruskiego Piotr z Kacka odziedziczył owe łąki po swoim przodku, który musiał być na przełomie XIII i XIV wieku bardzo ważną osobą i zajmować ważną pozycję w hierarchii gdańskich urzędników. Istnieje również dokument z 6 sierpnia 1358 roku, który wymienia Piotra z Kacka (Peter von der Katcze) w roli świadka, w którym komtur gdański Wolfram von Baldersheim sprzedał na prawie polskim kilku rycerzom dobra Cieszenie. Piotr z Kacka został również wymieniono w dokumencie lokacyjnym komtura gdańskiego Giselbrechta von Dudelsheima dla Małego i Wielkiego Kacka oraz Kolibek z 9 stycznia 1363 roku. Piotr Kacka na mocy tego dokumentu otrzymał dla siebie oraz swoich następców 49 łanów, położonych w wymienionym kompleksie trzech dóbr, na prawie magdeburskim „w wolne dziedziczenie i wieczne posiadanie”. W zamian, w dniu św. Marcina, zobowiązany był uiszczać komturowi czynsz w wysokości 3 grzywien obiegowej monety pruskiej, zamiast dotychczasowej daniny prawa polskiego określonej w krowach, świniach oraz należnych robotach chłopskich. Komtur nadał również Piotrowi i jego następcom prawo rybołówcze. Piotr z Kacka otrzymał również tzw. duże i małe sądownictwa w granicach dóbr, z wyjątkiem sądownictwa drogowego.

  Według K. Bruskiego dobra małokackie przed wystawieniem dokumentu lokacyjnego podlegało prawu polskiemu. Ponadto uważa, że Piotr musiał odziedziczyć dobra po bardzo wybitnym przodku, najpewniej ważnym urzędniku z okresu przedkrzyżackiego. Być może mógł być to nawer sam kasztelan gdański Wojciech.

  Pod koniec XIV wieku Mały Kack był własnością trzech braci: Nicze (Mikołaja), Stefana i Jakuba z Kacka, którzy prawdopodobnie byli synami Piotra z Kacka.

  Jako kolejni właściciele wymieniana jest rodzina rycerska, która również pisała się z Kacka, ale należała do rodu „Piotrowiców”, tj. Piotra z Kacka i przypuszczalnie jego synów Nicze, Stefana i Jakuba z Kacka.

• Kolejni właściciele

  Nowymi właścicielami Małego Kacka i Kolibek została rodzina Ściborowiców, która pieczętowała się herbem z wyobrażeniem ryby (flądry) w słup. Przodkiem rodziny był kasztelan pucki Scibor, wzmiankowany w latach 1271-1289, który 1277 r. otrzymał z nadania księcia Mściwoja II Sławutowo i Żelistrzewo. Przyczyny zmiany właścicieli Małego Kacka nie są znane. Prawdopodobnie ród „Piotrowiców" wygasł w linii męskiej, a jak wiadomo dobra na prawie magdeburskim mogły być dziedziczone tylko przez mężczyzn, wobec czego zostały przekazane innej rodzinie. Nie można również wykluczyć tego, że nowy właściciel ożenił się z ostatnią przedstawicielką rodziny „Piotrowiców".

  Pozyskanie Kacka zbiegło się w czasie z utratą Żelistrzewa przez Ściborowiców. K. Bruski podaje, iż z tego powodu nie można wykluczyć zamiany tych wsi, choć bardziej prawdopodobne wydaje się to, że Kack uzyskał Jakusz (Jakub) za osobiste zasługi. Był on pierwszym przedstawicielem nowej rodziny rycerskiej w Małym Kacku. Źródła notują go jako Jakusza ze Sławutowa, zaś w listopadzie i grudniu 1417 r. wystąpił na czele gdańskiej ławy ziemskiej przy regulacjach majątkowych Stolników z Osłonina, jako Jakub z Kacka (her Jacob von der Catze).

  Jakub pełnił bardzo aktywną rolę w życiu publicznym, a W latach 1412-1417 był najważniejszą osobistością wśród gdańskiego rycerstwa. Wskazuje na to jego wybór do Rady Krajowej przy wielkim mistrzu Henryku von Plauen a także przewodzenie ławie ziemskiej komturstwa gdańskiego. Synem Jakuba był Jan z Kacka. W maju 1438 r. wystąpił w roli świadka dokumentu, potwierdzającego granice posiadłości biskupstwa włocławskiego i patrymonium gdańskiego.

  Synami Jana z Kacka byli prawdopodobnie Ścibor z Kacka oraz jego bracia Paweł i Jakub. Wystąpili oni w dokumencie Kazimierza Jagiellończyka wystawionym w Toruniu 29 grudnia 1472 r., w którym król zapisał im na wsi Redłowo 100 florenów węgierskich 258. W chwili wystawienia dokumentu najstarszym i mającym największe wpływy z braci był zapewne Ścibor, który podobny zapis od tegoż króla z 29 listopada 1469 r. na 500 florenów posiadał na wieś Żelistrzewo.

  Rodzina Ściborowiców-Kackich z Małego Kacka i Kolibek znikła z kart historii w drugiej połowie XVI wieku. Istnieje przypuszczenie, że ród Kackich wygasł w linii męskiej lub mógł przenieść się do innych dóbr i przyjąć nazwisko Pirch, który również pieczętował się herbem z wyobrażeniem flądry.

  W 1550 roku nieokreśloną część Małego Kacka zakupił burmistrz gdański Jerzy Rosenberg od szlachcica Piotra z Kacka i gdańszczanina Balcera Hecketa. Kolejną część sprzedali Jerzemu Rosenbergowi w październiku 1578 roku Maciej i Mikołaj Pirchowie z Kacka (Matthias und Nicles Pirch von der Katze). Pewnie jest również to, że Kaccy byli właścicielami posiadłości poza swoim rodowym majątkiem. W 1552 roku w opisie wschodniej granicy starostwa lęborskiego wystąpił Jan z Kacka (Hans von der Katze) jako mieszkaniec / właściciel wsi Bukowina koło Cewic.

  W Małym Kacku już w końcu XVI wieku jako właściciele pojawili się mieszczanie gdańscy. Księga poborowa z 1570 roku wymienia mieszczan gdańskich, którzy byli właścicielami różnych części Małego Kacka: Mikołaj Tideman, Augustyn Hacke, Jan Busch, Marcin von Dorne i Hans Brewicz. W księdze tej nie został jednak wspomniany Rosenberg, który w 1585 roku zawarł kontrakt sprzedaży z Maciejem Pirchem z Kacka. Rosenbergów jako właścicieli majątku w Małym Kacku wymienia się dopiero w 1599 roku. Wówczas posiadaczem był syn Jerzego, Michał a po nim Marcin Rosenberg.

  W 1648 oprócz Rosenbergów jako właściciela wymienia się również Wojciecha Wojciechowskiego, Jana Trąbskiego, Sobańskiego i Kezlerową.

  Szwedzki rejestr poborowy z 1656 roku jako właściciela Małego Kacka podaaje Albrechta Rosenberga, pochodzącego zapewne z innej linii tego rodu. Obok Albrechta, w księdze poborowej z 1662 roku wymieniono jeszcze Michała Rosenberga - przypuszczalnie jego syna.

  Pod koniec XVII wieku w posiadanie majątku wszedł gdańszczanin Salomon Heinrich Bartsch. Po jego śmierci dzierżawcą został gdańszczanin Georg Arendt. Z kolei od 1710 roku nowym właścicielem był gdański kupiec Valentin Andreas Borckmann. Sprzedał on dobra małokackie 15 sierpnia 1730 roku Ernestowi Bogusławowi von Krockow (Krokowskiemu). Był on przedstawicielem krokowsko-osieckiej linii rodu, synem polskiego pułkownika Marcina Macieja Krokowskiego i Barbary Zofii z domu Kochańskiej. Posiadał on obszerny majątek ziemski, w tym tzw. klucz roszczycki w ziemi lęborskiej. To on ufundował w Małym Kacku okazały pałac (ob. wpisany do ewidencji zabytków jako dwór), choć inne źródła podają jako budowniczego jego syna: Ottona Karla von Krockow, który był kolejnym właścicielem dóbr małokackich.

  W 1780 roku na mocy kontraktu Otto Karl von Krockow sprzedał Mały Kack sekretarzowi Głównego Miasta Gdańska Carlowi Michaelowi von Groddeckowi i jego żonie Helenie Levinie Charlotcie z domu Weickhmann. Dziedzicem dóbr został syn Carla – Carl Joachim von Groddeck. Później właściciele Małego Kacka często się zmieniali:

  • 1836: Friedrich Lubig
  • 1838: dr Hirschberg
  • 1842: Christian Karl Zahn
  • 1846: August Wilhelm Steinemann
  • 1847: Wilhelm von Brauchitsch
  
  Za sprawą tego ostatniego ukończona została przebudowa tutejszego pałacu, który uzyskał neogotycką sylwetkę.

  Kolejnym właścicielem Małego Kacka, w 1891 roku był Carl von Brauchitsch, który trzy lata później zmarł. Formalnie właścicielami po nim zostali jego spadkobiercy, natomiast administracją folwarku i gorzelni zajmował się Schröder.

  W 1909 roku administratorem majątku w Małym Kacku był Karl Pich, a w 1910 Lieber. Po odzyskaniu niepodległości majątek małokacki nabył senator gdański pochodzenia żydowskiego Julius Jewelowski. W połowie lat 30. Jewelowski przeprowadził parcelację majątku. W 1931 roku część, a w 1934 roku całość Małego Kacka została włączona do gminy Orłowo Morskie, które 3 czerwca 1935 roku przyłączono do miasta Gdyni.

• Pałac

  Jak już wcześniej wspomniano został wybudowany pod koniec XVII wieku przez Ernesta Bogusława von Krockow lub jego syna Ottona Karla von Krockow. Przebudowano go w XIX wieku za sprawą ówczesnego właściciela Wilhelma von Brauchitsch. Zyskał on wtedy neogotycką sylwetkę.

  W latach 30. pałac był w posiadaniu Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych w Warszawie. Po zakończeniu się II wojny światowej, przez ponad pół wieku, w pałacu mieściło się Liceum Ogólnokształcące im. B. Bieruta nr 1 (do 2010 r.), a później mieściła się w niej Gdyńska Szkoła Filmowa.

  Obecnie jest w rękach prywatnych. Mieści się w nim Hotel Quadrille Relais & Châteaux.

• Źródła wiedzy

  • Karta zielona, 1964
  • Tomasz Rembalski, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo, Gdynia 2006.
  • Tomasz Rembalski, Gdynia w czasach rycerzy i zakonników [w:] Pomerania : miesięcznik regionalny, nr 1, Gdańsk, 2006.
  • Tomasz Rembalski, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011.
  • www.quadrille.pl

  Tekst: Nina Herzberg-Zielezińska, zdjęcia: Hotel Quadrille Relais & Châteaux, autorzy: Wojciech Kic, Emilia Karpowicz, Poland by Locals (udostępniono za zgodą autorów)

---

Zdjęcia pałacu Mały Kack w Gdyni

• 

  Pałac Mały Kack, Gdynia

  Litografia: Alexander Duncker, domena publiczna

• 

  Pałac Mały Kack, Gdynia

  Hotel Quadrille Relais & Châteaux

• 

  Pałac Mały Kack, Gdynia

  Hotel Quadrille Relais & Châteaux