Pałac w Karkajmach

Województwo warmińsko-mazurskie

W 1312 roku biskup Eberhard z Nysy nadał rycerzom (którzy byli braćmi) Bando i Tulegedowi trzydziesto-łanowy obszar w celu założenia na nim wsi folwarcznej. W wieku XVI właścicielem majątku był Caspar Dambitz, w XVII wieku – Białobrzescy i Mollerowie, a od początku wieku XVIII - znamienity ród von Schau.

Dowiedz się więcej
Pałac w Słobitach

Województwo warmińsko-mazurskie

Założenie pałacowo-parkowe w Słobitach jest obecnie w ruinie. W latach 1525-1945 były własnością i główną siedzibą jednego z najważniejszych arystokratycznych rodów pruskich, rodu von Dohna. Powstałe w Słobitach w dobie baroku założenie architektoniczno-przestrzenne było najwybitniejszą realizacją epoki na terenie Prus.

Dowiedz się więcej
w Kwitajnach

Województwo warmińsko-mazurskie

Kwitajny były początkowo osadą pruską, a potem wsią czynszową z funkcjonującym obok majątkiem rycerskim. Wieś lokowana była już w 1281 r. (dokładnie 20.06.1281 r.) przez Mangolda von Sternberg. W średniowieczu istniały dwie osady – Kwitajny Małe i Wielkie. Kolejna lokacja nastąpiła w 1431 r. przez Wielkiego Szpitalnika Konrada von Baldersheim. Wieś została zniszczona podczas zarazy i wojen z Polską w latach 20-tych XVI w.

Dowiedz się więcej

Warmińsko-mazurskie dwory i pałace

Krótka historia warmińsko-mazurskich obiektów rezydencjalnych

Obecny kształt i granice województwa warmińsko-mazurskiego są wynikiem reformy administracyjnej z 1998 r. Województwo obejmuje różne krainy historyczne: Warmię (dawne księstwo biskupie, o wyrazistych i dobrze rozpoznawalnych granicach), Mazury (wschodnie i południowe tereny województwa, nazwa upowszechniana od połowy XIX w., dla określenia obszarów zamieszkiwanych przez ludność polskojęzyczną wyznania ewangelickiego), Powiśle (nazwa historycznie używana na określenie obszaru położonego w dorzeczu Wisły i Nogatu, współcześnie używana dla określenia ziem na zachód od Pasłęki, dla których do dzisiaj nie znaleziono odpowiedniego desygnatu w języku polskim), Barcję i Natangię (ziemie w północnym pasie województwa, których nazwy i granice uległy dziś zatarciu), część ziemi chełmińskiej (ziemia lubawska i Nowe Miasto Lubawskie), jak również niewielki skrawek Żuław (okolice Elbląga) oraz historycznego Mazowsza (gm. Janowo i Janowiec Kościelny).

Na tych terenach już od XV w. kształtowała się wielka własność ziemska, co skutkowało powstawaniem rozległych dóbr, licznych dworów i pałaców oraz parków (powiaty bartoszycki, giżycki, gołdapski, kętrzyński, olecki, ostródzki, węgorzewski).

Wyraźną cezurę stanowił początek XVI w. Nastąpił wówczas podział państwa krzyżackiego na katolicką Warmię (księstwo biskupa) oraz Prusy Książęce (księstwo protestanckie). Na Warmii dominowały wsie chłopskie i majątki biskupie, własność szlachecka była średniej wielkości. Na terenie księstwa pruskiego w czasach nowożytnych miała miejsce kolejna faza osadnictwa, głównie w pasie ziem południowych i wschodnich, gdzie powstała liczna grupa nowożytnych
wsi i miast. Nastąpił też rozkwit architektury pałacowej i parkowej.

Cenną charakterystyczną grupę województwa warmińsko-mazurskiego tworzą wielkoobszarowe założenia rezydencjonalne z barokowymi pałacami, głównie z XVIII w. oraz krajobrazowymi parkami z XIX w., często ze śladami kompozycji barokowych z wcześniejszych okresów (Drogosze, Galiny, Kwitajny, Nakomiady, Sztynort).

Zasób zabytkowy województwa warmińsko-mazurskiego jest bogaty i zróżnicowany. Do rejestru zabytków nieruchomych wpisanych jest 5926 obiektów (8,36% zasobu krajowego).

Zabytki zagrożone

Zabytki o utraconych wartościach to w województwie 42 obiekty. Najwięcej zabytków o utraconych wartościach to obiekty rezydencjonalne (7). Są to najczęściej pałace lub dwory od wielu lat pozbawione użytkownika, systematycznie dewastowane i niszczejące, najczęściej znajdujące się w stanie zaawansowanej ruiny lub zachowane szczątkowo (Arklity, Jarnołtowo, Markowo, Prosna dwory i pałace w Jarnołtowie, Ostrowinie i Sasinach (pow. ostródzki).

Wśród zabytków zagrożonych znajdują się obiekty zróżnicowane pod względem funkcji bądź czasu powstania. Należą do nich zarówno obiekty z okresu średniowiecza (fragmenty murów obronnych w Górowie Iławeckim, kościół w Borkach, zamek w Pieniężnie), czasów nowożytnych (kaplica rodowa Groebenów przy kościele w Łabędniku, pałac w Bęsi), jak i XIXi XX-wieczne (linia kolejowa Węgorzewo – Kętrzyn, pałac w Budwitach, wieże obronne w Samborowie). Są to również duże zespoły rezydencjonalno-parkowe (Gładysze, Słobity, Sztynort).

Warto zauważyć, że w przypadku niektórych obiektów ich przetrwanie, a także możliwości prac konserwatorskich stoją pod znakiem zapytania. Są to obiekty znajdujące się w stanie tak
daleko posuniętej ruiny, że ich remont sprowadzałby się do rekonstrukcji prawie całego obiektu (pałac w Prośnie, pow. kętrzyński, pałac w Arklitach). Są takie, które mogą nie przetrwać kilku najbliższych lat (stajnia i kuźnia w Drogoszach, pałac w Silginach – pow. kętrzyński) lub już się zawaliły (Reszel, ul. Rynek 33).

Jednym z największych problemów w regionie jest zachowanie i utrzymanie w dobrym stanie dużych zespołów rezydencjonalnych, w skład których wchodzą pałace lub dwory, folwarki i komponowana zieleń. Jest to przedsięwzięcie wymagające dużych nakładów finansowych, ale też właściwej koncepcji funkcjonowania obiektu. Trzeba podkreślić, że właśnie te obiekty należą do najbardziej zagrożonych, stanowią też najwyższy odsetek obiektów o utraconych wartościach. Z pewnością pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że można dla nich – w przeciwieństwie do opuszczonych cmentarzy ewangelickich, również licznej grupy zagrożonych obiektów zabytkowych – znaleźć funkcję użytkową. Jednak zarówno problemy adaptacyjne, jak i uwarunkowania finansowe (remont, jak też późniejsze utrzymanie obiektu) stanowią poważną przeszkodę w realizacji takich przedsięwzięć.

Dość często jest też spotykana sytuacja, w której kolejno niszczeją obiekty wpisywane w zespołach, gdzie część zespołu jeszcze istnieje, część już nie (Gładysze, Ponary, Słobity, zespół pałacowy i parkowy) i nie dokonuje się procedury skreśleń poszczególnych elementów. W grupie zabytków, które są wpisane do rejestru, a nie istnieją, są przede wszystkim pałace i dwory, budynki folwarczne, domy mieszkalne i budynki gospodarcze. Wśród obiektów podzielonych na grupy ze względu na stan własności, najwięcej zabytków, które są wpisane do rejestru zabytków, a nie istnieją należało do właścicieli prywatnych (52 obiekty).

Fragmenty tekstu pochodzą z Raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych w województwie warmińsko-mazurskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), wyd. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017.