Pałac w Kopicach

Historia majątku w Kopicach z przed XIV wieku nie jest nam znana. Od 1360 roku Kopice były siedzibą rodu von Borswitz, później od 1460 roku w posiadaniu rodziny von Beess. Kolejnym właścicielem był kanonik katedry wrocławskiej Baltazar von Neckern, po nim Jan Henryk Heymann von Rosenthal, Gotfryd von Spaetgen, a od 1751 roku śląska rodzina szlachecka von Sierstorpff. Henrich Kaspar von Sierstorpff zburzył stary zamek-pałac, a na jego miejscu zbudował nowy klasycystyczny pałac. Hrabia Fedor von Francken-Sierstorpff w 1859 roku sprzedał przebudowany według projektu opolskiego architekta Johanna Georga Rudolpha w 1783 roku pałac w Kopicach Hansowi Ulrichowi.

W 1859 roku Hans Ulrich zakupił neoklasycystyczny pałac dla swojej siedemnastoletniej małżonki Joanny Schaffgotsch, która potocznie nazywana jest „ śląską księżniczką”. Jej przydomek wiążę się z historią, która opowiada o tym jak niespodziewanie odziedziczyła swój okazały majątek. Milionową fortunę Joannie zapisał jej opiekun Karol Godula, górnośląski przedsiębiorca, właściciel wielu kopalń węgla i hut cynku. Zakup pałacu był niezwykle ważny dla Hansa Ulricha. Jego kuzynowie byli w posiadaniu pałacu w Cieplicach, uznawanego za siedzibę jego rodu, dziedziczonego zazwyczaj przez pierwszego potomka z męskiej linii, wybudowanego przez tego samego architekta co pałac w Kopicach. Z wielką dbałością rozpoczęli przebudowę pałacu. W 1863 roku pod okiem słynnego architekta Karla Ludecke powstał plan przebudowy pałacu. Dzięki tej przebudowie, pałac został rozsławiony w okolicy i przyciągał wielu miłośników architektury. Kopice były rozpoznawalne nie tylko dzięki architekturze pałacu ale też dzięki księdzu Janowi Dzierżonowi i zarządcy majątku rodziny Sierstorpff Wilhelmowi Brukisch, którzy zorganizowali pierwszy zjazd Śląskiego Towarzystwa Pszczelarskiego, na którym pojawiło się około 300 uczestników.

Zgodnie z testamentem Joanny z 1898 roku spadkobiercą jej majątku miał zostać jedyny syn Joanny i Hansa, Hans Karl. Następny testament z 1909 roku posiadał zapis, że majątek pozostanie we władaniu tego z nich, kto będzie żył dłużej,a po jego śmierci przejdzie w ręce najstarszego syna, który wypłacać będzie swoim siostrom jedną piątą kwoty całego majątku w czasie nie dłuższym niż 12 lat. Joanna i Hans zostali pochowani w mauzoleum przykościelnym zaprojektowanym przez Karla Ludecke. Zgromadzone dobra pozostały w rękach Hansa Karla Schaffgotscha i jego syna Hansa Ulricha II. Ostatnim kopickim właścicielem był jego syn Hans Ulrich III. Zespół pałacowy należał do Schaffgotschów aż do 1945 roku. Po drugiej wojnie światowej pałac został w całości znacjonalizowany i przeszedł we władanie Lasów Państwowych w Katowicach.

Wojna nie zniszczyła pałacu. Był wciąż dobrze wyposażony i odbywały się w nim kolonie dla młodzieży, bale sylwestrowe i potańcówki. W latach pięćdziesiątych pałac spełniał rolę magazynu płodów rolnych i wtedy zaczął też podupadać na wyposażeniu, za sprawą miejscowych szabrowników. 7 października 1956 roku pałac stanął w płomieniach. Wszystko wskazywało na to, że było to podpalenie, które miało zatrzeć ślady nadużyć w składach upraw rolnych. Został podpalony w czterech miejscach jednocześnie i polany ropą. Dla utrudnienia w gaszeniu została upuszczona cała woda z pobliskiego stawu. Po pożarze pałac w Kopicach stracił na zainteresowaniu. Młodzież organizowała tam schadzki, dewastując rzeźby i sztukaterię. Po nocach wynoszono stamtąd dzieła sztuki i inne wartościowe rzeźby, posągi czy fontanny. Wielu inwestorów próbowało nabyć pałac. Jednym z nich był Włoch, posiadający sieć hoteli w Europie-bezskutecznie, gdyż nie dostał zgody. U schyłku lat osiemdziesiątych gmina sprzedała za zaskakująco małą sumę majątek Andrzejowi Kocowi, który wiele obiecywał lecz niestety okazał się zwykłym oszustem. Od jego zakupu nie dokonano żadnych remontów pałacu, a sam wywiózł to co wartościowego w nim jeszcze pozostało. Brak jakiejkolwiek kontroli sprawił, że zdewastowano prawie wszystko. W 2004 roku sprawą zainteresował się profesor Stanisław Sławomir Nicieja z Uniwersytetu Opolskiego. To dzięki jego zaangażowaniu zabezpieczono i przewieziono pozostałe rzeźby świętego Krzysztofa i Joanny z harfą z Kopic na Wzgórze Uniwersyteckie w Opolu. W 2006 roku pałac w Kopicach zakupiła chorzowska spółka, która rozpoczęła jego rewitalizację. W 2017 roku słyszano pogłoski na temat inwestora z Luksemburga, który miał podjąć się odbudowy pałacu. Niestety nie posiadał on środków na jego zakup, a tym bardziej na odbudowę. W 2019 roku z okazji urodzin Joanny odprawiono mszę, a grupa zaangażowanych osób posprzątała przypałacowy park.

Wszyscy oczekują odbudowy tej pięknej, pełnej wspomnień perły Opolszczyzny. Jednak nie tylko mury są ważne. Historia Kopic to przede wszystkim ludzie, którzy tworzyli to miejsce, poczynając od architekta aż po ogrodnika.

Pałac w Kopicach wielokrotnie ulegał przebudowie, w zależności od panującej mody. Pierwsza przebudowa datowana jest na 1863 rok. Piecze nad przebudową sprawował architekt Karl Ludecke. Dzięki jego projektowi pałac zyskał romantyczny szlif. Dzięki odbiciu pałacu w stawie, który wykorzystał projektant został on nazwany „Pałacem na wodzie”. Dach z klasycznej bryły zmienił się w konstrukcję dwuspadową. Strona północna została wzbogacona o nowe skrzydło, skierowane na wschód. Na szczycie ryzalitu właśnie od wschodu umieszczono figurę średniowiecznego rycerza. Przy północnym narożniku powstała niska okrągła wieża z hełmem w kształcie stożka. Od południowej strony wzniesiono okrągłą wieże blankową klatki schodowej oraz mocno dominującą kwadratową wieżę z narożnikami a na każdej z nich wieżyczka zakończona hełmem.

Kolejna przebudowa to 1873 rok. Jej autorem był Constantin Heidenreich, uczeń Ludeckego. Powstało nowe skrzydło z niską wieżą z wykończeniami podobnymi jakie miała południowo-wschodnia wieża. Elementem, który mocno przyciąga uwagę jest wspornik tej wieży-atlant, który dźwiga jej wykusz. Na rogach wieży stoi dwóch halabardników z terakoty. Heidenreich pracował nad stroną wschodnią pałacu, dodał wieże i anioła ze skrzydłami na ścianie, poniżej umieszczono figury świętej Jadwigi i świętej Elżbiety.

Następna przebudowa rozpoczęła się w 1896 roku. Odpowiedzialny za nią był architekt Richard Young, co nie było wiadome od początku. Przy współczesnych pracach porządkowych pałacu odnaleziono butelkę z dokumentami potwierdzającymi ten fakt. Przy przebudowie, od południa wzniesiona została nowa kaplica, większa. Nad wejściem do świątyni widniała inskrypcja: Domus Dei porta coeli, co w dosłownym tłumaczeniu z łaciny oznacza Dom Boży, brama niebios. Inskrypcja zachowała się po dziś dzień. Przy bocznym wejściu mieścił się słoneczny zegar. Na szczycie kaplicy postawiono figurę świętego Michała Archanioła walczącego ze smokiem. W kaplicy znajdował się niewielkich rozmiarów ołtarz dębowy, który można podziwiać obecnie w kościele w Brzezinach. Pod kaplicą była kotłownia, ze składowiskiem węgla do ogrzania kościoła. Ciekawostką jest, że węgiel tam transportowano przez drzwi w zegarze słonecznym mieszczącym się przy wejściu. Pałac był podzielony na dwie części. Południowa, której własnością była Joanna Schaffgotsch i północna, która była przystosowana pod Hansa Ulricha. Przy stronie Joanny wybudowano największą wieżę, co mogło delikatnie sugerować o jej wyższości w rodzinie.

Pierwotny ogród miał 63 hektary.. Pierwszym ogrodnikiem w latach 1863-1875 był Barenkopf, który tworzył park. Kolejnym ogrodnikiem był Wilhelm Hampel, który rozbudował park do niecodziennej wielkości 100 hektarów. Sadził wiele gatunków drzew, zaprojektował dywanowe rabaty kwiatowe i fontanny. Do obsadzenia założeń rabatowych co roku wykorzystywano 50 tysięcy sadzonek jednorocznych i 200 tysięcy sadzonek wieloletnich. Hampel zajmował się także przypałacową oranżerią, w której nie brakowało egzotycznych roślin jadalnych, do których dostęp był przez cały rok. Niedaleko znajdowała się również szklarnia połączona z domem ogrodnika. Do pielęgnacji tak dużego ogrodu przypałacowego zatrudniono więcej osób, które przekształciły stawy w swoiste nadbrzeża. Następcą Hampela od 1898 roku był ogrodnik Mesch, który dbał o park, wprowadzał wiele nowatorskich rozwiązań, które nie przyniosły mu sławy jak jego poprzednikom. Na terenie parku stała też zagroda dla Danieli. Ogrody kopickie zyskały na świetności lecz na cały świat rozsławiła je odmiana ogórka tak zwanego Klejnotu z Kopic. W południowej części ogrodu architekt wyznaczył miejsca na dużą ilość szklarni pod uprawy warzyw i owoców. Założenie otoczono ceglanym murem, aż do bramy wjazdowej u progu której spoczywały dwa gryfy. Wyjątkowość ogrodu wynikała z całkowitego przemyślenia każdej założonej w nim struktury. Jego środkowa część założona była w stylu francuskim, stawy pełniły charakter rekreacyjny, a w zachodniej części przy bramie powstała przystań z gondolami, gdzie rozpoczynano rejsy po wodnych stawach, które połączone były kanałami wodnymi. Każdy z ogrodników musiał ściśle współpracować z architektem. Stąd tak wielka spójność we wszystkich jego założeniach. Założenia parkowe i ogrom pracy jakie należało włożyć aby utrzymać je na tak wysokim poziomie przyczyniło się do wzrostu otwieranych zakładów rzemieślniczych w samych Kopicach. Przy nim powstała także szkoła dla ogrodników Hampela. Ostatnim Kopickim ogrodnikiem był Werner Schroter.

W drugiej połowie XIX wieku, w wypielęgnowanym parku powstała na północnym wzniesieniu, widocznym z każdej części ogrodu świątynia Diany, chociaż wtedy znana jako Wzgórze Diany. Piękna budowla, wyróżniająca się swoim orientalnym stylem. Była to kolumnada spięta kopułą z ustawioną na środku rzeźbą Diany oraz kolumną zwycięstwa z pozłacanym na szczycie odlewem Wiktorii. Pomnik w 1948 roku ostał ogołocony z figury Wiktorii, którą ktoś traktorem wywiózł na złom.

Mauzoleum Schaffgotschów, a dokładnie Joanny i Hansa Ulricha Schaffgotschów powstało w drugiej połowie XIX wieku, według projektu Karla Ludecke. Pierwszego pochówku dokonano w nim w 1910 roku. Spoczęła w nim Joanna Schaffgotsch von Schomberg-Godulla. Pięć lat później spoczął w nim jej mąż Hans Ulrich Schaffgotsch. Każde z nich miało swój osobny piaskowy sarkofag, Joanna po prawej, Hans po lewej. Miało być to miejsce wiecznego spoczynku tej znamienitej rodziny. Niestety los zdecydował inaczej. W związku z falą rabunków po drugiej wojnie światowej. Mauzoleum zostało, wielokrotnie splądrowane, zdewastowane, zwłoki zostały zbezczeszczone i wywleczone z sarkofagów. Nie tylko te, które spoczywały w mauzoleum ale również te groby rodzinne, które znajdowały się w parku. Przy okazji obchodów urodzin Joanny Schaffgotsch, które odbyły się 30 kwietnia 2017 roku odbyło się robocze spotkanie w którym udział wzięli ksiądz proboszcz Jarosław Szeląg, Pan Maciej Mischok, Pan Janusz Naściuk oraz Pani Alicja Biesaga, dyrektor Miejskiej i Gminnej Biblioteki w Grodkowie. To właśnie ten dzień, uznawany jest za początek odnowy mauzoleum. 18 sierpnia 2017 roku mauzoleum zostało wpisane do rejestru zabytków, co dało możliwość wnioskowania o wsparcie do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Udało się uzyskać środki na remont mauzoleum również z Urzędu Marszałkowskiego w Opolu. W swojej książce „Kopice- historia utraconego piękna” Pan Maciej zapewnia o ponownym pochówku rodziny Schaffgotsch w 110 rocznicę śmierci Joanny. Obecnie na terenie parafii Podwyższenia Świętego Krzyża w Kopicach odbywają się liczne licytacje, zbiórki oraz festyny, które mają pomóc w zbiórce funduszy, na odbudowę nauzoleum.

• Skarb Kopicki – w nocy z 1 na 2 września 1946 roku na trasie Niemodlin – Opole zatrzymano rabusiów, którzy próbowali wywieść zapakowany w beczki skarb. Gdy funkcjonariusz Milicji Obywatelskiej zapytali wprost co w nich przewożą, usłyszeli, że znajdują się tam smary i oliwa. Jednak po dokładnym ich sprawdzeniu, okazało się, że znajdowały się tam przedmioty srebrne, złote i platynowe. 17 września 1946 roku na posiedzeniu prezydium Krajowej Rady Narodowej jeden z funkcjonariuszy został odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi. Skarb o wartości dwóch milionów złotych został zabezpieczony przez służby M.O lecz w niewyjaśnionych okolicznościach zniknął.
• Pentagram Kopicki- według Dariusza Nowaka, architekta, który pracował przy rewitalizacji założenia pałacowo-parkowego w Kopicach w latach 2006-2008 w parku znajdował się biały pentagram, pięcioramienna gwiazda, uważana za amulet, który uchronić miał przed zgubnym wpływem magii i klątwami. Narożnikom pentagramu zawartego w planie zagospodarowania kopickiego parku można przyporządkować takie właśnie znaczenie i symbolizują one kolejno następujące żywioły: sam budynek pałacu – znaczenie „ogień” (który go ostatecznie unicestwił), mauzoleum – znaczenie „ziemia” (grobowiec rodzinny), sztuczne ruiny – znaczenie „powietrze” (stoi na niewielkim wzgórzu i jest ciągle owiewany przez wiatr), kolumna Wiktorii – znaczenie „duch”, chiński kiosk - znaczenie „woda” (zlokalizowany na półwyspie wielkiego stawu, tuż przy jego brzegu).

• Opracowanie na podstawie monografii: Kopice. Historia utraconego piękna, pod red. Macieja Mischok, Katowice 2020

Opracowała: Patrycja Grygoruk, zdjęcia:

• współczesne: pochodzą ze strony Mauzoleum Kopice (udostępnione za zgodą P. Macieja Mischok)
• pocztówka archiwalna: 1906 r., domena publiczna, źródło: Opolska Biblioteka Cyfrowa