Pałac w Chrzęsnem

W 1525 roku książę mazowiecki Janusz nadał Chrzęsne Janowi Wojsławskiemu. Od 1623 roku własność Stefana Dobrogosta Grzybowskiego, od 1744 roku Jana Skarbka Kiełczewskiego, skarbnika urzędowskiego, który w 1755 roku sprzedał Chrzęsne Teodorowi Szydłowskiemu, późniejszemu kasztelanowi mazowieckiemu, za 75 tysięcy złotych polskich. W 1762 roku Chrzęsne kupił pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego Antoni Pac. W roku 1781 jego następcy Michał i Ludwika z Tyzenhauzów Pacowie sprzedali Chrzęsne biskupowi inflanckiemu Józefowi Kossakowskiemu, targowiczaninowi powieszonemu za zdradę w czasie powstania kościuszkowskiego w 1794 roku. Od 1787 roku właścicielem majątku był starosta Franciszek Przemski, od 1789 roku starosta Tomasz de Tylli, a od 1806 roku Antoni Siarczyński. W roku 1832 za 19 500 rubli kupił Chrzęsne Mateusz Murawski. W 1856 roku właścicielem był Stefan Murawski, w roku 1880 Wincenty Koskowski, a od schyłku XIX wieku aż do końca własność rodziny Karskich. W końcu lat dwudziestych XX wieku właścicielem Chrzęsnego był Zygmunt Karski, a jego majątek liczył 484 hektary.

Niezwykle rzadki w Polsce i jedyny zachowany na Mazowszu wczesnobarokowy pałac, wzniesiony w 1635 roku dla Stefana Dobrogosta Grzybowskiego, kasztelana lubelskiego, starosty warszawskiego i kamieńczykowskiego, oraz jego żony Marii Joanny z Petingerów, restaurowany i nieco zmieniony we wnętrzach w XVIII wieku. Piętrowy, nakryty dachem naczółkowym, z dwoma pięciobocznymi ryzalitami w tylnej elewacji mieszczącymi pierwotnie klatki schodowe. Część środkowa fasady głównej wydzielona pilastrami z wejściem na osi, ponad którym balkon pierwszego piętra. We wnętrzu sień na przestrzał oraz sale z zachowaną częściowo sztukatorską dekoracją sklepień. Tym, co decyduje o przynależności pałacu w Chrzęsnem do nowej epoki, jest przede wszystkim osiowy układ podkreślony przelotową sienią. Jemu pierwotnie podporządkowana była kompozycja otoczenia z podjazdem i parkiem. Również zupełny już brak elementów obronnych pozwala w tym budynku dostrzec zwiastun rezydencji wznoszonych powszechnie po potopie szwedzkim. Do tego czasu murowane domy pańskie przybierały zazwyczaj kształt tak zwanej kamienicy lub „domu na kształt wieże” – masywnego, piętrowego lub dwupiętrowego budynku posiadającego pewne cechy obronne, w swym usytuowaniu kierującego się nade wszystko względami bezpieczeństwa, a nie kompozycji. Ten nowy typ, jaki materializuje pałac w Chrzęsnem, doskonale rozwinięty w drugiej połowie XVII wieku przez jednego z najwybitniejszych polskich architektów w historii Tylmana z Gameren vel Gamerskiego (Nieborów, Puławy, przypisywane mu Obory pod Warszawą), upowszechni się w XVIII wieku, a w wielu wypadkach w swych zasadniczych cechach – jak choćby osiowa kompozycja czy usytuowanie między podjazdem a ogrodem – przetrwa nawet do drugiej wojny światowej. We wnętrzach zachowały się pierwotne sklepienia oraz sztukatorska dekoracja.

Tekst: Piotr Libicki, Dwory i Pałace wiejskie na Mazowszu, Poznań 2013.
Zdjęcie współczesne: Piotr Libicki